شهود وحدت از ورای مظاهر، با تکیه بر غزلیات صائب

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 233-262   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.682686

نویسندگان

محمدولی مردانی¹؛ رقیه رضایی^{* 2}؛ حسام ضیایی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائمشهر

چکیده

هستی از مبدأ واحدی سرچشمه گرفته است و وجودی واحد منشأ همۀ هستی به شمار می‌رود. از‌آنجا‌که وجود واحد خود را در مَجالی و تعیّنات آشکار کرده است، عارف «کل‌نگر» با نظارۀ این کثرت‌ها به سرچشمۀ هستی که همان منشأ واحد است، نایل می‌شود و با چشم دل در همۀ زوایای هستی، آن مبدأ کل را مشاهده می‌کند. آیا این اندیشه که با ابن عربی خود را آشکار کرده است، در سبک هندی نیز مشاهده می‌شود؟ آیا این تفکر از صائب که یکی از ارکان سبک هندی است، دلربایی کرده است؟ داده‌های این تحقیق نشان می‌دهد که صائب به‌عنوان یکی از ارکان سبک هندی، وحدت وجود و سیر در مجالی و مظاهر را در دیوان خود مورد توجه قرار داده است و آن را راهی برای شناخت حقیقی و معرفت نظری معرفی می‌کند. این پژوهش به روش تحلیلی - توصیفی انجام گرفته است و شیوۀ گردآوری داده‌های آن از میان اطلاعات کتابخانه‌ای است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که صائب مانند عارفان وحدت وجودی، عالم کثرت را نماد و نمودی از یک حقیقت واحد دانسته و در پی کشف آن مبدأ واحد بوده است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات عرفانی؛ صائب؛ وحدت وجود؛ مَجالی؛ شهود

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی جمهور، محمد بن علی. 1403 ق. عوالی اللئالی، قم: سیدالشهداء.

اسداللهی، خدابخش. 1388. «سیری در مضامین عرفانی اشعار صائب». فصل­نامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، دوره 5 شماره 16، صفحه 25 – 57.

امینی‌نژاد، علی. 1390. حکمت عرفانی. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

ایزوتسو، توشیهیکو. 1364. خلق مدام در عرفان اسلامی و آیین بودائی ‏ذن. ترجمه و مؤخّره منصوره کاویانی. تهران: علمی و فرهنگی.

برتلس، یوگنی ادوارد ویچ. 2536. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمة سیروس ایزدی. تهران: امیرکبیر.

تمیم داری، احمد. 1372. عرفان و ادب در عصر صفوی. تهران: حکمت.

حسن‌زادة آملی، حسن. 1367. الهی‌نامه. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.

خرمشاهی، بهاءالدین . 1368. حافظ نامه. تهران: علمی و فرهنگی/ سروش.

درخشان، طاهر. 1396. دین و عرفان صفویان از دیدگاه موافقان و مخالفان. رساله دکتری. دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی. گروه آموزشی ادیان و عرفان.

راستگو، محمد. 1385. «نظربازی». مجلۀ مطالعات عرفانی. دوره 1. ش 3. صص 145 ـ 177.

رجایی بخارایی، احمدعلی. 1366.  فرهنگ اشعارحافظ. چ ۲. تهران: امیرکبیر.

زرین کوب، عبدالحسین. 1342. ارزش میراث صوفیه. تهران: امیر کبیر.

سجادی، سید جعفر. 1370. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سجادی، سید ضیاءالدین. 1372. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. تهران: سمت.

شبستری، شیخ محمود. 1386. گلشن راز. با مقدمه، تصحیح و توضیحات صمد موحد. تهران: طهوری.

صائب تبریزی، میرزا محمد علی. 1364. دیوان. به‌کوشش محمد قهرمان. ج 1. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

ـــــــــــــــ . 1365. دیوان. به‌کوشش محمد قهرمان. ج 2. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

عسکری نژاد سیده زهرا و سید احمد حسینی کازرونی. 1395. «وحدت وجود عرفانی در دیوان صائب». فصلنامه عرفان اسلامی. دوره 13. صص 34 ـ 51.

غزالی طوسی، ابو حامد امام محمد. 1380. کیمیای سعادت. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی. 

غنی، قاسم. 1389. تاریخ تصوف در اسلام: تطورات و تحولات مختلفه آن از صدر اسلام تا عصر حافظ. تهران: زوار.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1370. احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــ . 1371. مثنوی شریف. تهران: زوار.

لاهیجی، شمس‌الدّین محمّد. 1387. مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. مصحح محمّدرضا برزگرخالقی مطلق و عفّت کرباسی. تهران: زوّار.

مرتضوی، منوچهر. 1344. مکتب حافظ یا مقدمه­ای بر حافظ شناسی. تهران: توس.

موسوی، سید جلال. 1392. تحلیل تحولات تصوف در عصر صفوی و تأثیر آن بر ادب فارسی، رساله دکتری. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده­ی علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی.

نجم‌الدین رازی. 1371. مرصادالعباد. به‌کوشش محمدامین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی. 

همایی، جلال الدین. 1366. مولوی نامه. ج ۲. تهران: هما.

یثربی، سید یحیی. 1379. پژوهشی در نسبت دین و عرفان. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشة معاصر.