کالبدشناسی رستم در جهان پیشاشاهنامه‌ای

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 263-290   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.682704

نویسندگان

امیرحسین مقدّس^{* 1}؛ ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق²

¹دانشجوی دکتری تاریخ ایران باستان دانشگاه اصفهان

²استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

رستم دریچه‌ای را می‌ماند که همواره رو به آرمان‌هایِ نوپدیدِ مردمِ این سامان گشوده می‌شود و رستاخیزهایِ مکرّرِ جنابش در اقالیمِ فرهنگ نشان می‌دهد که هنوز چهره‌ای اساطیری این توان را دارد که پاسخ‌گوی نیازهای تاریخی ایرانیان باشد. اگر بر این قول متفق باشیم که «اسطوره» و «تاریخ» می‌توانند زایانندۀ «حماسه» باشند، با نظربستن به شاهنامه، سؤالی که ذهن همگان را به خود مشغول خواهد داشت، این خواهد بود که برجسته‌ترین پهلوانِ حماسۀ ملّی (که خود وزنه‌ای گران برای دومین پاره از سه‌گانۀ بلندآوازۀ شاهنامه است)، از کدامین زِهدانِ تاریخی یا اساطیری (یا حتی حماسی) برون‌جسته و بازنمایانندۀ کدامین ایزد یا شخصیت ایرانی/اَنیرانی است. نگارندگان برای پاسخ به این مسئله، با تدقیق در منابعِ موجود، خویشکاری‌هایِ رستم و همتایانش را در «اسطوره»، «تاریخ» و «حماسه‌»هایِ ایران و ملل همجوار از نظر گذرانیده و متناسب با زمان و امکانات خود بدین پرسش پاسخی درخور داده‌اند. یافته‌های پژوهش حاضر که با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و به‌صورتِ تطبیقی ـ تحلیلی فراهم آمده است، نشان می‌دهد که رستمِ شاهنامه -کیفیتاً و کمیتاً- میراث‌دارِ «ایندرۀ هندی» (از لحاظ اسطوره‌ای)، «سورنایِ حرّان» (از لحاظ تاریخی) و «بهیشمۀ هندی» (از لحاظ حماسی) است.

کلیدواژه‌ها

رستم؛ شاهنامه؛ ایندرَه؛ سورنا؛ بهیشمه

مراجع

آیدِنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه: هفت‌گفتار در شاهنامه‌پژوهی. چ1. تهران: سخن.

اردستانی‌رستمی، حمیدرضا. 1397. «تیشترِ اوستا، رستمِ شاهنامه»، دیهیم هفتاد؛ مهرنامۀ استاد دکتر محمدجعفر یاحقی، به خواستاری و اشراف محمود فتوحی، سلمان ساکت و ارشاد سرابی، تهران: سخن، صص55-79.

اسلامی‌ندوشن، محمدعلی. 1378. ایران و یونان در بستر باستان. چ1. تهران: شرکت سهامی انتشار.

اسماعیل‌پور‌مطلق، ابوالقاسم. 1387. اسطوره، بیان نمادین. چ2. تهران: سروش.

__________. 1390. زیر آسمانه‌های نور. چ1. تهران: قطره.

__________. 1398. اسطوره، ادبیات و هنر. چ1. تهران: چشمه.

اَلیشَن، لئوپارد. 1373. «دربارۀ لقب تاج‌بخش»، ترجمۀ محمود حسن‌آبادی. سیمرغ، س1. ش1، صص135-160.

انجوی‌شیرازی، سیدابوالقاسم. 1369. فردوسی‌نامه، ج2 (مردم و شاهنامه). تهران: علمی.

انوری، حسن. 1389. «ایران در شاهنامه»، بخارا، س13. ش2، پی‌درپی77-78، صص32-42.

بهار، مهرداد. 1376. جستاری چند در فرهنگ ایران. چ3. تهران: انتشارات فکر روز.

__________. 1393. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ8. تهران: چشمه.

حمیدیان، سعید. 1383. درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: ناهید.

خالقی‌مطلق، جلال. 1388. «رستم»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ج3. به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص331-342.

خطیبی، ابوالفضل. 1376. «روایتی دیگر از داستان رستم و اسفندیار»، نامۀ فرهنگستان، س3. ش2، صص155-162.

دارا، مریم. 1391. رستم. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

دومزیل، ژرژ. 1383. سرنوشت جنگجو. ترجمۀ مهدی باقی و شیرین‌دخت دقیقیان. تهران: قصه.

رجبی، پرویز. 1381. هزاره‌های گمشده. ج4: اشکانیان (پارت‌ها). تهران: توس.

رضایی‌راد، محمد. 1370. مبانی اندیشۀ سیاسی در خرد مزدایی. تهران: طرح نو.

سرّامی، قدمعلی. 1392. از رنگ گل تا رنج خار: شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه. چ6. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

سرکاراتی، بهمن. 1378. سایه‌های شکار شده: گزیدة مقالات فارسی. چ1. تهران: قطره.

سودآور، ابوالعلاء. 1396. «بازسازی تاریخ ایران باستان از لابه‌لای اوستا و فهلویات»، ایران‌نامگ، س2. ش2، صص140-200.

شمیسا، سیروس. 1376. طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار: همراه با مباحثی در آیین مهر. تهران: میترا.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

کریستن‌سن، آرتور امانوئل. 1393. کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌الله صفا. چ8. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

کزّازی، میرجلال‌الدین. 1388. مازهای راز: جستارهایی در شاهنامه. چ3. تهران: نشر مرکز.

گازرانی. ساقی. 1397. روایت‌های خاندان رستم و تاریخ‌نگاری ایرانی. ترجمۀ سیما سلطانی. چ1. تهران: مرکز.

متینی، جلال. 1369. «در معنی شاهنامه»، ایران‌شناسی، س2. ش8، صص742-754.

مختاریان، بهار. 1392. درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. چ2. تهران: نشر آگه.

مسکوب، شاهرخ. 1342. مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار. تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات امیرکبیر.

مقدّس، امیرحسین. 1398. «سیمای رستم در ادبیّات عامیانۀ ایران»، هفتمین همایش ملّی متن‌پژوهی ادبی، صص515-528.

نصراصفهانی، محمدرضا و علی صادقی. 1391. «دگردیسی ایندرا به رستم»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س8. ش28، صص248-268.

نظری‌فارسانی، محسن. 1398. «رستم، سرباز مهر»، زبان‌شناخت، س10. ش2، صص195-213.

یارشاطر، احسان. 1363. «چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشی ذکری نیست؟»، ایران‌نامه، ش10، صص191-213.

یشت‌ها، 1394. گزارش ابراهیم پورداود. ویراست نو از فرید مرادی. تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه.

Eglish Sources

Bivar, A.D.H. 1981. “Gondophares and the Shāhnāma”, in Iranica Antiqua 16. Pp. 141-150.

_______________. 1983. “The Political History of Iran under the Arsacids”, in E. Yarshater (ed.). CHIr. Vol. 3(1), The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Pp. 21-99.

_______________. 2007. “Gondophares and the Indo-Parthians”, in Vesta S. Curtis and Sarah Stewart (eds.). The Idea of Iran. Vol. 2, The Age of the Parthians. London: I. B. Tauris, Pp. 26–36.

Coyajee, J.C. 1936. Cults and Legends of Ancient Iran and China. Bombay: Jehangir B. Karani’s Sons.

Daniélou, A. 1991. The Myths and Gods of India: the Classic Work on Hindu Polytheism. Rochester and Vermont: Inner Traditions International.

Davidson, O.M. 1994. Poet and Hero in the Persian Book of Kings. Ithaca and London: Cornell University Press.

Frye, R. N. 1983. The History of Ancient Iran. München: Beck.

Herodotus. 1898. Histories of Herodotus. Tr. by H. Cary. London: George Bell & Sons Ltd.

Herzfeld, E. 1935. Archaeological History of Iran. London: Pub. for the British Academy by H. Milford, Oxford University Press.

Marquart, J. 1895. “Beiträge zur Geschichte und Sage von Erān”, in ZDMG 49. Pp. 628–672.

Moses Khorenatsi. 1978. History of the Armenians. Tr. by Robert W. Thomson. Cambridge, Mass, and London: Harvard University Press.

Nöldeke, T. 1930. The Iranian National Epic. Tr. by L. Bogdanov. Bombay: K B. Kama Oriental Institute.

Plutarch. 1916. Lives, vol. III: Pericles and Fabius Maximus, Nicias and Crassus. Tr. by B. Perrin. London: William Heinemann LTD.

Pourshariati, P. 2008. Decline and Fall of the Sasanian Empire. New York: I. B. Tauris & Co Ltd.

Shahbazi, A.Sh. 1993. “The Parthian Origins of the House of Rustam”, in Bulletin of the Asia Institute 7. Pp. 155-163.

Skjærvø, O.P. 1998. “Eastern Iranian Epic Traditions II - Rostam and Bhīṣma”, in Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 51(1/2). Pp. 159-170.

West, M.L. 2007. Indo-European Poetry and Myth. Oxford: Oxford University Press.

Wikander, S. 1950. “Sur le fond commun Indo-​Iranien des épopées de la Perse et de l'Inde”, La Nouvelle Сlіo, vol. VII, Pp. 310-329.