«کافر عشق ای صنم گناه ندارد» جستاری دربارۀ معنای بیتی از حافظ

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 11، شماره 41، دی 1400، صفحه 8-18   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهدی تدین^{* 1}؛ سید علی محمودی لاهیجانی²

¹استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم‌انسانی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

چکیده

بیت «حافظ اگر سجدة تو کرد مکن عیب/ کافر عشق ای صنم گناه ندارد» در دیوان غزلیّات حافظ، یکی از بیت‌هایی است که از نظر معنا پیچیده و مبهم به نظر می‌رسد. بسیاری از شارحان در ارائۀ معنای بیت دچار لغزش شده‌اند و دلیل آن نیز توجه نکردن به معنای دقیق ترکیب «کافرِ عشق» است که سبب شده بیشتر شارحان به معنای کلّی بیت اشاره کنند و به تفسیر و شرح عبارت‌های کلیدی نپردازند. از این رو باید گفت که بیشتر شرح‌های این بیت بر منطق و استدلال درستی استوار نیست و برخی از شارحان، همان سخن نادرست پیشینیان را تکرار کرده‌اند. با در نظر گرفتن این نکته باید پرسید که معنای این بیت با توجه به اندیشۀ حاکم بر غزلیات حافظ چیست؟ این جستار به روش توصیفی-تحلیلی بر مرور شرح‌های بیتِ مذکور و نقد آنها استوار است. براساس معنای ترکیب «کافرِ عشق» در ادبیات فارسی، می‌توان دریافت که معشوق، حافظ را به سبب سجده کردن به غیر خدا سرزنش کرده و حافظ نیز در پاسخ، کافرِ عشق را عاری از گناه و خطا دانسته است؛ زیرا از عاشق چنین خطا و گناهی سرمی‌زند.

کلیدواژه‌ها

دیوان حافظ"؛ نقد شرح‌های حافظ"؛ "؛ کافرِ عشق"

مراجع

قرآن کریم، (1376)، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ سوم.

آجودانی، ماشاءالله، (1363)، «باز هم در جستجوی حافظ»، نشر دانش، بهمن و اسفند 63، شمارة 26، صص29-33.

استعلامی، محمد، (1388)، درس حافظ، 2ج، تهران: سخن.

باقریان موحد، رضا، (1389)، شرح عرفانی دیوان حافظ، بر اساس نسخۀ قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: نگاران قلم.

بدرالدین، (1362)، بدر الشروح: شرح دیوان حافظ، تهران: امین، چاپ دوم.

برزگر خالقی، محمدرضا، (1389)، شاخ نبات حافظ،تهران: زوار، چاپ ششم.

ثروتیان، بهروز، (1392)، شرح غزلیات حافظ، دفتر دوم، تهران: نگاه.

جلالیان، عبدالحسین، ( 1379)، شرح جلالی بر حافظ، 4ج، تهران: یزدان.

حافظ شیرازی، شمس­الدین محمد، (1359)، دیوان کهنه حافظ، زیر نظر ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران زمین.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1362)، دیوان، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی، چاپ دوم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1367)، دیوان، بر اساس نسخه مورخ 805، به تصحیح و تنقیح رکن­الدین همایونفرخ، تهران: باورداران.

حمیدیان، سعید، (1392)، شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ، 5ج، تهران: قطره، چاپ دوم.

ختمی لاهوری، عبدالرحمان. (1374). شرح عرفانی غزل­های حافظ. به تصحیح و تعلیقات بهاءالدین خرمشاهی، کورش منصوری و حسن مطیعی امین. تهران: قطره. 

خرمشاهی، بهاءالدین، (1385)، حافظ نامه، 2ج. تهران: علمی و فرهنگی.

خطیب رهبر، خلیل، (1389)، شرح غزلیات حافظ، تهران: صفی علیشاه، چاپ سی و یکم.

ذوالنور، رحیم، ( 1372)، در جستجوی حافظ (با تعلیقات)، ج1، تهران: زوّار.

رستگار فسایی، منصور، (1395)، شرح تحقیقی دیوان حافظ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی.

سودی بسنوی، محمّد، (1366)، شرح‌ سودی‌ بر حافظ‌، ترجمۀ‌ عصمت‌ ستارزاده.‌ 4ج. تهران: زرین‌ و نگاه‌.

فرزاد، مسعود، (1353)، حافظ: صحت کلمات، دانشگاه پهلوی: چاپخانه کیهان.

قیصری، ابراهیم، (1380)، ابیات بحث­انگیز حافظ، تهران: توس.

مولوی، جلال الدین محمد بلخی، (1376)، کلیات دیوان شمس تبریزی، تهران: طلوع.

هروی، حسین‌علی، (1367)، شرح غز‌‌ل‌های حافظ، 4ج، تهران: نشر نو.