تحلیل استعارۀ مفهومی باد صبا در شعر حافظ

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 12، شماره 42، اردیبهشت 1401، صفحه 24-40   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

خدابخش اسداللهی¹؛ جهاندوست سبزعلیپور^{* 2}

¹استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

چکیده

لیکاف و جانسون با نظریۀ استعارۀ مفهومی نشان دادند که استعاره‌ها از ذهن بر زبان جاری می‌شوند و تا زمانی ‌که در ذهن تغییر شناختی ایجاد نشود، استعاره شکل نمی‌گیرد. ادبیات فارسی- با پیکرۀ عظیمی که در اختیار دارد- در دل خود گنجینۀ استعاره‌های مفهومی بسیاری جای داده‌است. رویکرد این تحقیق شناختی است و با روش توصیفی-تحلیلی یکی از استعاره‌های مهم ادبیات فارسی؛ یعنی کلان‌استعارۀ «باد صبا انسان است» بررسی شده‌است. پرسش این پژوهش آن است که از نظر شناختی، باد صبا چگونه در زبان فارسی مفهوم‌سازی شده‌است؟ داده‌های این تحقیق از دیوان حافظ به دست آمده‌است. تحلیل داده‌های تحقیق نشان می‌دهد که صبا در ادبیات فارسی از نظر شناختی یک انسانِ عاشق، طبیب، پرده‌دار، سنگ‌ صبور، رازدار و در عین‌حال، یک انسانِ سخن‌چین، بیمار، دروغ‌گو، رقیب و بی‌وفا ترسیم شده‌است. از مقایسۀ شخصیت و خویشکاری دوگانۀ صبا در شعر فارسی، می‌توان احتمال داد که صبا بازمانده‌ای از ایزد «وایو» در ایران باستان باشد.

کلیدواژه‌ها

زبان‌شناسی شناختی؛ استعاره مفهومی؛ باد صبا؛ حافظ شیرازی؛ وایو

مراجع

پورابراهیم، شیرین؛ روشن، بلقیس؛ عابدی، مهدیه (1396). استعاره‌های مفهومی عشق در زبان شعر و زبان روزمره (رویکردی تطبیقی). شعر پژوهی. 9 (2) پیاپی 32، 66- 49.

حافظ، شمس‌الدین (1363). دیوان. به کوشش قاسم غنی و محمد قزوینی. تهران: اقبال.

حریریان، محمود؛ ملک‌شهمیرزادی، صادق؛ آموزگار، ژاله؛ میرسعیدی، نادر (1385). تاریخ ایران باستان. ج 1. تهران: (سمت).

حسینی، مریم (1385). رمزپردازی باد در آثار سنایی. فصل‌نامۀ علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). 15- 16 (56- 57)، 49- 35.

خرازی، پرستو؛ مغیث، امیرحسین (1397،‌ تیرماه). نقش‌آفرینی باد صبا در غزلیات خاقانی. سیزدهمین گردهمایی بین‌الملی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. دانشگاه علامه طباطبایی تهران.

خرمشاهی، بهاالدین (1380) حافظ‌نامه. 2ج. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه. زیرنظر محمد معین و جعفر شهیدی. تهران: موسسه لغتنامه دهخدا.

راسخ مهند، محمد (1389). درآمدی بر زبان‌شناسی شناختی، نظریه‌ها و مفاهیم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

زرین‌فکر، مژگان؛ صالحی‌نیا، مریم؛ مهدوی، محمدجواد (1393). استعارۀ مفهومی رویش در معارف بهاء ولد. ادبیات عرفانی. 5 (9)، 172-137.

سبزعلی‌پور، جهاندوست؛ رستمی، راضیه (1400). استعارۀ مفهومی عشق شکار است، در حوزۀ ادبیات فارسی. پژوهش‌های زبان­شناسی تطبیقی. doi: 10.22084/rjhll.2019.19580.1954

سبزعلی‌پور، جهاندوست؛ وزیری، سهیلا (1397). بررسی استعارۀ مفهومی عرفان خرابات است در دیوان حافظ. پژوهش‌های ادبی عرفانی (گوهر گویا).12 (1) پیاپی 36، 72-47.

فضایلی، سیده مریم؛ ابراهیمی، شیما (1393). بررسی استعاره مفهومی احساس غم در شعر مسعود سعد. مطالعات زبان و ادبیات غنایی. 4 (13)، 80-65.

کوچس، زولاتان (1398). استعاره‌ها از کجا می‌آیند، شناخت در بافت استعاره. تهران: آگاه.

کوچس، زولاتان (1394). استعاره در فرهنگ: جهانی‌ها و تنوع. ترجمۀ نیکتا انتظام. تهران: سیاهرود.

کیا علی‌اصغر؛ ثقه‌ای، سعید (1390). مطالعه نقش‌های باد صبا در شعر حافظ از منظر ارتباطی. رسانه. 6 (1) پیاپی 11، 16- 1.

کی‌منش، عباس (1366). پرتو عرفان شرح اصطلاحات عرفانی کلیات شمس. ج 1. تهران: سعدی.

گندمکار، راحله (1391). نگاهی تازه به چگونگی درک استعاره در زبان فارسی. ادب‌پژوهی. 6 (19)، 167-151.

لیکاف، جورج؛ جانسون، مارک (1395). استعاره‌هایی که با آن زندگی می‌کنیم. ترجمۀ هاجر آقاابراهیمی. تهران: نشرعلم.

معدن‌کن، معصومه (1383). نقش صبا در عشق و عرفان و تاریخ غزل حافظ. حافظ‌پژوهی، 7، 187- 170.

نصیری جامی، حسن (1385). رازمندی باد صبا در شعر حافظ. نشریۀ ادبیات فارسی. 2 (9)، 171- 151.

نیلی‌پور، رضا (1396). زبان‌شناسی شناختی، دومین انقلاب معرفت‌شناختی در زبان‌شناسی. تهران: هرمس.

هینلز، جان (1384). شناخت اساطیر ایران ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر (1389). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.