بررسی کهن‌الگوی زن اغواگر در مثنوی «زهره و منوچهر» ایرج‌میرزا

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 12، شماره 42، اردیبهشت 1401، صفحه 42-60   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

شکوفه یغمایی¹؛ محمود صادق زاده^{* 2}؛ هادی حیدری نیا³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران

چکیده

کهن‌الگوها صورت‌هایی یکسان و مشترک در ذهن و ضمیر ناخودآگاه افراد بشرند که در هر عصری به شکل باورهای رایج آن دوره خود را نشان می‌‌دهند و بازشناسی تحولات و دگرگونی‌های آن‌ها می‌تواند شناخت ما را در مورد جریان‌های عمیق فرهنگی، اخلاقی و مذهبی در دوره‌های تاریخی افزایش دهد. در این تحقیق کهن‌الگوی زن اغواگر در ادبیات با مثنوی «زهره و منوچهر» ایرج‌میرزا، تحلیل و مقایسه شده است. شاعران بزرگ به کهن‌الگویی زن اغواگر در شعر خویش اشاره کرده‌اند. ایرج‌میرزا، در مثنوی «زهره و منوچهر»، این کهن‌الگو را دستمایۀ داستان خود قرار داده، زهره را الهۀ عشق نامیده و شخصیتی ویژه به آن بخشیده است. در این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی تلاش شده است تا با تعاریفی دقیق و جامع از کهن‌الگو و صور کهن‌الگویی، نمودهای کهن‌الگویی زهره در مثنوی زهره و منوچهر ایرج میرزا بررسی گردد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که این روایت ایرج میرزا سرگذشتی شبیه به روایت‌های شفاهی عامیانه داشته است؛ عناصر گوناگون از اسطوره‌های مستقل دیگر در روایتی جدید گرد هم می‌آیند و قصه‌ای نو می‌آفرینند که گاه ممکن است بنیاد وجودی آن با اساس کهن‌الگویی پیشین در تعارض باشد. زهره در این سروده دارای وجوهی متناقض و دوگانه است؛ این امر از آنجا سرچشمه می‌گیرد که آناهیتا ایزدبانوی عشق، آب، پاکی و بی‌آلایشی، قداست و عصمت است و نقطۀ مقابل عشق پاک و الهی، عشق ناپاک و شهوانی است که در روایت‌های سامی و یونانی به زهره، ایشتر و افرودیت نسبت داده شده است، حال این دو ویژگی متناقض به خاطر ماهیت داستانی ایرج میرزا در یک شخصیت جمع شده‌اند تا روایت او را جلوه‌ای دیگر ببخشند.

کلیدواژه‌ها

زهره؛ الهۀ عشق؛ کهن‌الگو؛ ایرج‌میرزا؛ منظومۀ «؛ زهره و منوچهر»

مراجع

آرین پور، یحیی (۱۳۷۵). از صبا تا نیما. تهران: زوار.

امینی‌لاری، لیلا؛ محمودی، خیرالله (1389). ناهید مظهر قدس است یا هوس. متن‌شناسی ادب پارسی. 2 (3)، 64-51.

ارشاد، محمدرضا (۱۳۸۲). گسترۀ اسطوره (گفتگو با حورا یاوری). تهران: هرمس.

ایرج میرزا (1353). دیوان اشعار. به اهتمام محمدجعفر محجوب. تهران: افست گلشن.

باباصفری، علی‌اصغر (۱۳۹۲). فرهنگ داستان‌های عاشقانه در ادب فارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بنونیست، امیل (1386). دین ایرانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.

ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1318). التّفهیم لاوائل صناعه التّنجیم. تهران: همایی.

جدیدی، حمیدرضا (1389). «بازتاب وقایع مشروطه بر شعر ایرج». فصل‌نامۀ تفسیر و تحلیل متون. 2 (6)، 96-75.

چدویک، چالز (1375). سمبولیسم، ترجمۀ مهدی سحابی. تهران: مرکز.

حائری، سیدهادی (1370). گنجینۀ ذوق و هنر ایرج. تهران: جهان‌نما.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1367). دیوان. تصحیح انجوی شیرازی. تهران: جاویدان.

حری، ابوالفضل (1388). کارکرد کهن‌الگوها در شعر کلاسیک و معاصر فارسی. فصل‌نامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. 5 (15)، 17-1.

حکیمیان، ابوالفتح (1355). تحقیق پیرامون افسانۀ زهره و منوچهر. هنر و مردم. 4 (165 و 166)، 56-49.

دهخدا، علی‌اکبر (1373). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دورانت، ویلیام جیمز (1383). لذات فلسفه. ترجمۀ عباس زریاب خویی. تهران: علمی و فرهنگی.

ذوالفقاری، حسن (۱۳77). یکصد منظومۀ عاشقانه فارسی. تهران: چرخ.

شفا، شجاع‌الدین (1383). افسانۀ خدایان. تهران: دنیای نور.

طبری، محمدبن‌جریر (1367). ترجمۀ تفسیر طبری. تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی. تهران: دانشگاه تهران.

عتیق نیشابورى، ابوبکر (1370). قصص قرآن مجید. به اهتمام یحیى مهدوى. تهران، خوارزمى.

فاطمی، سعید (1347). اساطیر یونان و رم. تهران: دانشگاه تهران.

قرآن مجید (1376). ترجمۀ محمدتقی فولادوند. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.

محجوب، محمدجعفر (۱۳۴۲). تحقیق در احوال و آثار و افکار و اشعار و خاندان ایرج میرزا. تهران: اندیشه.

مصفا، ابوالفضل (1381). فرهنگ اصلاحات نجومی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مظفری، سولماز (1390). الهۀ بانوی ایشتر یا زهره. رشد زبان و ادبیات فارسی. 22 (97)، 27-22.

میس، کارولین (1398). گالری کهن‌الگوها. ترجمۀ سیمین موحد. تهران: هیرمند.

یاحقی، محمدجعفر (1386) فرهنگ اساطیر و داستان‌واژه‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو (1371) خاطرات، رؤیاها، اندیشه. ترجمـۀ پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.