تقابل ادبیات اعتراضی با ادبیات عرفانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 13-40   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.683646

نویسنده

علی آسمند جونقانی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

چکیده

در طبقه‌بندی‌های موضوعی شعر فارسی با نوع ادبی خاصی که به مبارزه علیه ظلم و بیداد حاکمان و صاحبان قدرت می‌پردازد روبه‌رو می‌شویم. این نوع در موضوعات و گونه‌های مختلف ادبی نمود و بروز دارد و در دورة اخیر از آن با عنوان ادبیات اعتراضی ـ انتقادی یاد می‌کنیم. ادبیات اعتراضی-انتقادی در شعر عرفانی به شکل متمایز از دیگر گونه‌های ادبی مشاهده می‌شود و تاکنون به چگونگی ارتباط آن با ادبیات عرفانی پرداخته نشده است. بنابراین، هدف از این جستار با رویکرد توصیفی-تحلیلی نخست دسته‌بندی شاعران عارف و صوفی از منظر اعتراضی و سپس بیان علل تقابل ادبیات اعتراضی با شعر عرفانی و نمود و بروز ریشه‌های آن در دوره‌های مختلف است. در نهایت این نتیجه به دست آمد که شعر عرفانی به علت روح درون‌گرایی، تسامح و تساهل عمیق عرفانی، زمینة مناسبی برای عرضة اعتراض و انتقاد نبوده و علی‌رغم وجود نمونه‌های انگشت‌شمار، بیشتر شاعران عرفانی تمایلی به پرداختن به مضامین اعتراضی نداشته‌اند. همچنین نتیجة تحقیق بیانگر آن است که ادبیات عرفانی به سبب مبانی فکری و نگاه جبرگرایانه و توکل صرف و روحیة تسلیم، رضا و گاه ترس از سخت‌گیری‌های حاکمان و یا تعامل با اهل قدرت، در تقابل با اعتراض بوده است.

کلیدواژه‌ها

اشعار عرفانی؛ عرفان؛ تصوف؛ ادبیات اعتراضی؛ تقابل و تعامل

مراجع

آقایاری، رضا و زهرا نوری. 1398. «بررسی ادب اعتراض در شعر سیاسی مولوی با تأکید بر اعتراض‎های اجتماعی». دو فصلنامة علمی تخصصی زبان و ادبیات فارسی. شفای دل. س۲. ش۴. صص24ـ1.

آملی، شمس‌الدین محمد. 1377. نفائس الفنون فی عرائس العیون. با مقدمه و تصحیح حاج میرزا ابوالحسن شعرانی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.

ابن جوزی، ابوالفرج. 1368. تلبیس ابلیس. ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

افلاکی، شمس‌الدین احمد. 1362. مناقب العارفین. با تصحیح و حواشی و تعلیقات تحسین یازیچی. ج 1. انقره: انجمن تاریخ ترک.

بصیری، محمّدصادق. 1387. نامة پایداری، مجموعه مقالات اولین کنگرة ادبیات پایداری. به ‌کوشش احمد امیری خراسانی. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس.

پتروشفسکی، ایلیا پاولویچ.1357. کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول. ج۲. ترجمة کریم کشاورز. تهران: نیل.

ـــــــــــــــــــــــــ 1363. اسلام در ایران. ترجمة کریم کشاورز. تهران: پیام.

پشت‌دار، محمدعلی. 138۹. «چشم‌انداز آزادگی و ادب اعتراض در شعر فارسی». دوفصلنامة تخصصی علوم ادبی. ش ۵.  صص 156- 180.

پورممتاز، علیرضا. 1372. فرهنگ جامع چاپ و نشر. تهران: مؤسسة نمایشگاه‌های فرهنگی.

تابنده، سلطان حسین. 1384. نابغة علم و عرفان. تهران: چاپ تابان.

تابنده، علی. 1377. خورشید تابنده. تهران: حقیقت.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1382. دیوان. تصحیح انجوی شیرازی. تهران: شهاب ثاقب.

حقیقت، عبدالرفیع. 1377. تاریخ جنبش‌های مذهبی در ایران. ج 3. تهران: کومش.

ــــــــــــــ.. 1388. تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. تهران: کومش.

درگاهی، محمود. 1373. طلایه‌دار طریقت. تهران: تکامل ستارگان.

رائین، اسماعیل. 1347. حقوق‌بگیران انگلیس در ایران. تهران: جاویدان.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1357. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ. 1353. نه شرقی نه غربی انسانی. تهران: امیرکبیر.

سجادی راد، صدیقه و ذاکری، احمد. 1398. «اعتراض در مثنوی مولانا». فصلنامة علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسـی (دهخدا). دورة 11. ش 42. صص ۱۰۵-۱۳۲.

سجادی، سیدمحمود. 1380. «موج اعتراض در شعر عرفان». کیهان فرهنگی. ش 181. صص 67-65.

سلطانی‌فرگی، مرتضی. 1388. بررسی شعر اعتراض در ادبیات معاصر پارسی از سال 1332 تا 1357. به راهنمایی ابوالقاسم رحیمی و مشاوره مهیار علوی مقدم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سبزوار.

سنایی، مجدودابن آدم. 1387. حدیقة‌الحقیقه و شریعةالطریقه. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــ. 1388. دیوان قصاید. تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتابخانه سنایی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1380. تازیانه‌های سلوک؛ نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی. چ۳. تهران: آگاه.

صفا، ذبیح‌الله. 1369. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس.

عصار تبریزی، شمس‌الدین محمد بن احمد. 1375. مهر و مشتری. تصحیح رضا مصطفوی. تهران: علامه طباطبایی.

عطار، فریدالدین. 1348. منطق‌الطیر. تصحیح سید صادق گوهرین. چ ۲. تهران: بنگاه ترجمه و نشر.

ـــــــــــــــــ. 1385. تذکرةالاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق محقق. 1407. کافی. مصحح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. ج 2. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

مباشری، محبوبه. 1389. فرهنگ اجتماعی عصر مولانا. تهران: سروش.

محقق، مهدی و لاریجانی، آرزو.1390. «بررسی تأثیر حکومت‌های مغول و تیموری بر گسترده شدن اندیشه‌های عرفانی». فصلنامة پژوهشی تحقیقات زبان فارسی و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر. ش 4. پیاپی 7 . صص176ـ159.  

محمدزاده، مریم.1382. بررسی انتقادات اجتماعی و سیاسی در قصاید سنایی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.

مستوفی، حمدالله. 1339. تاریخ گزیده. به‌کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال الدین محمد. 1381. فیه مافیه. به تصحیح و حواشی فروزانفر. تهران: نگارستان کتاب.
ـــــــــــــــــــــــ.1363.مثنوی. بر اساس نسخه تصحیح رینولد نیکلسون. چ ۵. تهران: ققنوس.

میبدی، احمد بن محمد.1371. کشف‌الاسرار و عدةالابرار خواجه عبدالله انصاری. ج1. تهران: امیرکبیر.

 واحدی، سید تقی صالح علیشاه. 1375.از کوی صوفیان تا حضور عارفان. تهران: ناشر مؤلف.