تمایز شیوه‌های اجرایی ترانه و تصنیف دینی از عرفانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 17، شماره 64، مهر 1400، صفحه 175-200   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.683647

نویسندگان

محمد امین محمدپور¹؛ علی اصغر بابا صفری^{* 2}؛ غلامرضا ستوده³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

³استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در ترانه‌های دینی و عرفانی با‌توجه به ریشة باستانی و عامیانة ترانه‌ها، قدیمی‌ترین شعرهای فارسی یافته شده است. در این جستار به شیوة تحلیلی ـ توصیفی به تمایز ترانه و تصنیف دینی و ترانه و تصنیف عرفانی در شیوه‌های اجرایی پرداخته‌ایم. مشخص کردن دقیق حوزه‌های ترانه‌ها و تصنیف‌های دینی و عرفانی یک از مسائل مهم مباحث سرایش و اجرای این ترانه‌ها است. موضوع پژوهش به‌صورت توصیف و تحلیل فرم، زبان و محتوا بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که درون‌مایه‌های دینی و عرفانی که در دو حوزة متفاوت هستند، بخش قابل‌توجهی از ترانه‌ها را شکل داده‌اند و از ابتدا نیز تفاوت این دو گونه در محتوا و شکل اجرایی مشخص بوده است و سازندگان آنها نیز از ابتدا شناختی نسبت به این دو حوزة اندیشه‌ای داشته‌اند. سازندگان و اجراکنندگان ترانه‌ها و تصنیف‌های دینی، درویش، چاووش‌خوان، تعزیه‌خوان، نوحه‌خوان و شرخون‌ هستند. سازندگان و اجراکنندگان ترانه‌ها و تصنیف‌های عرفانی، عاشیق، سوزخوان، بیت‌خوان و تصنیف‌خوان نامیده می‌شوند. زبان این ترانه‌‌ها و تصنیف‌ها صمیمی است و موسیقی بیشتر بر پایة کلام آنها ساخته شده است.

کلیدواژه‌ها

ترانه؛ ادبیات عامه؛ شیوه‌های اجرایی؛ تصنیف دینی؛ تصنیف عرفانی

مراجع

ابوسعید ابوالخیر. 1366. حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. ج1. تهران آگه.

افتخاری، علیرضا. 1375. «بهشت یاد». نیلوفرانه. نوار صوتی. تهران: ماهور.

افروزی، بایز. 1378. «ادبیات شفاهی کردستان: مروری بر بیت‌های کردی». چیستا. ش167و166. صص540ـ537.     

افروغ، محمد. 1387. «علی در ترانه‌های عامیانه». فرهنگ مردم ایران. ش12. صص138ـ131.  

افشاری، مهران. 1382. فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه (سی رساله). چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

انوشه، حسن. 1381. فرهنگ‌نامة ادب فارسی. چ1. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

باباطاهر همدانی. 1379. دیوان. چ5. تهران: اقبال.

بدیعی، نادره. 1354. تاریخچه‌ای بر ادبیات آهنگین ایران. چ1. تهران: روشنفکر.

برتلس، یوگنی ادواردویچ. 1376. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمة سیروس ایزدی.‌ چ2. تهران: امیرکبیر.

تفضلی، احمد. 1376. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. چ1. تهران: سخن. 

ــــــــــــ . 1385. «فهلویات». نامة فرهنگستان. ترجمة فریبا شکوهی. ش29. صص130ـ119.  

تهرانی، علی. 1381. ز مهر افروخته: ناگفته‌هایی نغز، همراه کامل‌‌ترین مجموعه اشعار از علامه محمدحسین طباطبایی. چ3. تهران: سروش.

حافظ، شمس الدین محمد. 1399. دیوان. تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، چ7. تهران: ققنوس.

حاکمی، اسماعیل. 1384. سماع در تصوف. چ6. تهران: دانشگاه تهران.

خالقی، روح الله. 1376. سرگذشت موسیقی ایران. چ6. تهران: صفی علیشاه.

ذوالفقاری، حسن و لیلا احمدی کمرپشتی. 1388. «گونه‌شناسی بومی‌سروده‌های ایران».  ادب‌پژوهی دانشگاه گیلان.  ش8و7. صص170ـ143.

رازی قزوینی، عبدالجلیل. 1358. النقض. چ1. تهران: زر.

راهگانی، روح انگیز. 1377. تاریخ موسیقی ایران. چ2. تهران: پیشرو.      

ریپکا، یان. 1383. تاریخ ادبیات ایران. برگردان عیسی شهابی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

زرشناس، زهره. 1383. «تداوم سنتی کهن در میان اقوام ایرانی». فرهنگ.  ش52 و51. صص74ـ59.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1373. ارزش میراث صوفیه. چ4. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ . 1379. جستجو در تصوف ایران. چ3. تهران: سخن.

ستاری، جلال. 1372. مدخلی بر رمز شناسی عرفانی. چ1. تهران: مرکز.

ستایشگر، مهدی. 1381. واژه‌نامة موسیقی ایران زمین. ج ۱. چ1. تهران: اطلاعات.

سعیدی، سهراب و همکاران. 1398. «آیین چاووش‌خوانی در استان هرمزگان»،  ایران‌شناسی. ش1. صص115ـ99.

سلطانی، منظر و سعید پور عظیمی. 1390. «سماع، موسیقی و معنی‌گریزی در غزل مولوی». پژوهش‌نامة عرفان. س3. ش5. صص56ـ31.

شاه نعمت‌الله ولی. 1375. دیوان. چ24. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمد رضا. 1388. موسیقی شعر. چ10. تهران: آگه.

ــــــــــــــــــــــــ . 1392. تازیانه‌های سلوک. چ14. تهران: آگه.

شریفیان، محسن. 1383.  اهل ماتم ( آواها و آیین‌های سوگواری در بوشهر). چ1. بوشهر: دیرین.

فاطمی، ساسان. 1392. پیدایش موسیقی مردم‌پسند در ایران. چ1، تهران: ماهور.

فتاحی قاضی، قادر. 1343. «چند بیت کردی». مجلة دانشکده ادبیات تبریز. دانشگاه تبریز. ش3. صص320ـ307.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1378. سخن و سخنوران. چ8. تهران: زوار.

فولادی، علیرضا. 1387. زبان عرفان. چ3. تهران: فرا گفت.

کاظمی جویباری، محمد. 1377. «تحلیل مردم‌شناسانة ترانه‌های بومی آذربایجان». شعر. ش22. صص126ـ120. 

کاکایی، عبدالجبار. 1390. «نوحه‌ها و سرودها». روزنامة شرق. ش1327. صص15.

گزنفون. 1350. سیرت کورش کبیر. برگردان وحید مازندرانی. چ1. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

محجوب، محمدجعفر. 1387. ادبیات عامیانة ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چ4. تهران: چشمه.   

محسن‌پور، احمد. 1376.  گزارش کوتاه موسیقی مازندران، آذربایجان و خراسان. چ1. تهران: آوا.

معین، محمد. 1378. فرهنگ فارسی. ج6. چ14. تهران: امیرکبیر.

محمدبن منور. 1376. اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. چ1. تهران: صفی علیشاه.

محمدی، صابر. 1399. «آتش در کاروان». روزنامة جام جم. ش۵۸۲۶. صص10.

منصوری، حیدر و همکاران. 1397. «سوگ سروده‌ها و مصیبت‌خوانی‌ها در ادبیات استان بوشهر». مطالعات زبان و ادب غنایی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد. ش27. صص87ـ75.

موسوی میرکلایی، مهدی و ایرج مهری. 1388. «تحلیل و بررسی ترانة معاصر فارسی». مطالعات زبان و ادب غنایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد. ش33. صص80ـ71. 

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1376.  کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ14. تهران: امیرکبیر.   

نجم، سهیلا. 1390. هنر نقالی در ایران. چ1. تهران: متن.

نصری اشرفی، جهانگیر. 1377. «نقالی‌های ایران، البرز و نقل امیر و گوهر». مجلة مقام موسیقیایی. تهران: حوزة هنری. ش3. صص101ـ96.

ـــــــــــــــــــــ .  1383. نمایش و موسیقی در ایران. چ1. تهران: ارون.

وجدانی، بهروز. 1376.  فرهنگ موسیقی ایران. چ1. تهران: سازمان میراث فرهنگی.

همایونی، صادق. 1355. تعزیه و تعزیه‌خوانی. چ1. شیراز: جشن هنر.

وزیله، فرشید. 1388. «از حال تا قال». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش17. صص179ـ155.