تأثیر سبک خاقانی بر حافظ در تبیین اصطلاح- مفهوم پیر مغان

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 10، دوره 15، شماره 58، مرداد 1400، صفحه 245-270   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/clq.2021.683761

نویسندگان

طاهره باباخانی¹؛ علی حیدری^{* 2}؛ مسعود سپه وندی³

¹دانشجوی دکترا، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد، خرم آباد،

²استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیان فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد، خرم آباد، ایران

چکیده

«پیر مغان» اصطلاح - مفهومی است که همچون خرابات و کوی مغان از آیین مهری و دین زردتشت در زادبوم ایرانیان به یادگار مانده و بعد از انقلاب دینی در دواوین بعضی از شاعران برای افشای موضوعات ریایی به شکلی مقدس و برجسته جلوه نموده است که در این میان خاقانی را می‌توان پیش‌قراول استفاده از آن دانست و حافظ با وام‌گیری از خاقانی و تقدس‌بخشی و جانمایی آن در کنار مفهوم غامض و وزین «رند» ، این اصطلاح – مفهوم را به گفتمان و ژانری دو
«پیر مغان» اصطلاح- مفهومی است که همچون خرابات و کوی مغان از آیین مهری و دین زردتشت در زادبوم ایرانیان به یادگار مانده و بعد از انقلاب دینی در دواوین بعضی از شاعران برای افشای موضوعات ریایی به شکلی مقدس و برجسته جلوه نموده است که در این میان خاقانی را می‌توان پیش‌قراول استفاده از آن دانست. خاقانی (۵۹۵-۵۲۰ق) یکی از مهم‌ترین شاعرانی است که بعد از سنایی(۵۴۵-۴۷۳ق) و عطار (۶۱۸-۵۴۰ق) و قبل از مولوی(۶۷۲-۶۰۴ق) و حافظ به سرودن اشعار مغانه‌ای اهتمام ورزیده است و در لفظ، معنا و ایجاد ساختار بیرونی و درونیِ شعر مغانه‌ای بر حافظ (۷۹۲-۷۲۷ق) تأثیرِ مستقیم گذاشته است. حافظ نیز با وام‌گیری از خاقانی و تقدس‌بخشی و جانمایی آن در کنار مفهوم غامض و وزین «رند»، این اصطلاح- مفهوم را به گفتمان و ژانری دو وجهی تبدیل کرده است که بعد از عبور از صافیِ ذهن و زبان او از جهاتی شبیه و از جهاتی متفاوت از پیر مغانی است که خاقانی پیش‌تر با آن روشنگری کرده بود.
تبدیل کرده است که از جهاتی شبیه و از جهاتی متفاوت از پیر مغانی است که خاقانی پیش‌تر با آن روشنگری کرده بود؛ زیرا جنبۀ هنری و رازآلودی و ایهامی پیرِ حافظ که صورت پیر را انتزاعی کرده، آنی نیست که خاقانی بی‌پرده و حقیقی با آن افشاگری و ستیهندگی نموده است. پس هر دو در راستای زمان به پیر مغان توجه داشته‌اند؛ با این تفاوت که پیر خاقانی حقیقی و شفاف است؛ امّا پیر حافظ انتزاعی و رندانه.

کلیدواژه‌ها

پیر‌ مغان؛ وام‌گیری؛ خرابات؛ کوی مغان؛ روشنگری

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم. 

استعلامی، محمد. ۱۳۹۰ش، نقد و شرح قصاید خاقانی، چاپ دوم، تهران: زوّار.

اوداینیک، ولودیمیر والتر. ۱۳۷۹ش، یونگ و سیاست، ترجمه علیرضا طیّب. تهران: نی.

بردسیری کرمانی، محمد بن ایلطغان. ۱۳۴۹ش،مصباح الأرواح، به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

بیانی، شیرین. ۱۳۸۴ش، دمساز و دوصد کیش، تهران: جامی.

پرتو، ابوالقاسم. ۱۳۷۶ش، پیر مغان، چاپ اوّل، تهران: اندیشه.

پورنامداریان، تقی. ۱۳۸۴ش، گمشده لب دریا(صورت و معنی در شعر حافظ)، چاپ دوم، تهران: سخن.

حافظ، خواجه شمس الدین محمد. ۱۳۷۴ش، دیوان(با مجموعه تعلیقات و حواشی قزوینی- غنی)، چاپ پنجم، تهران: اساطیر.    

خاقانی شروانی، ابراهیم بن علی. ۱۳۸۹ش، دیوان، به تصحیح علی عبدالرسولی، تهران: سنایی.

خرمشاهی، بهاءالدین. ۱۳۷۴ش، حافظ­نامه، چاپ هفتم، تهران: علمی و فرهنگی.          

دارابی، محمد. ۱۳۸۵ش، لطیفه غیبی، به کوشش نصرت الله فروهر، تهران: طراوت.

رضی، ‌هاشم. ۱۳۷۹ش، حکمت خسروانی، تهران: بهجت.

زرّین کوب، عبدالحسین. ۱۳۸۷ش، از کوچه رندان، تهران: امیرکبیر.

سجادی، ضیاءالدین. ۱۳۸۹ش، فرهنگ لغات و تعبیرات با شرح اعلام و مشکلات دیوان خاقانیشروانی، تهران: زوّار.

شفیعی­کدکنی، محمدرضا. ۱۳۷۳ش، آن سوی حرف و صوت، تهران: سخن.

شفیعی­کدکنی، محمدرضا. ۱۳۸۶ش، قلندریه در تاریخ، تهران: سخن.

غزالی طوسی، ابوحامد محمد. ۱۳۸۷ش، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، چاپ چهاردهم، تهران: علمی و فرهنگی. 

فروزانفر، بدیع‌الزمان. ۱۳۷۶ش، احادیث مثنوی و قصص مثنوی، ترجمه حسین داوودی، تهران: امیرکبیر.

محمد بن منوّر، ابی‌سعد بن ‌ابی­سعید. ۱۳۸۱ش، اسرار التوحید فی ‌مقامات الشیخ ‌ابی‌سعید، به تصحیح محمدرضا شفیعی­کدکنی، چاپ پنجم، تهران: آگاه. 

محمودی بختیاری، علیقلی. ۱۳۴۵ش، راهی به مکتب حافظ، تهران: نشر مؤلف.

مرتضوی، منوچهر. ۱۳۸۸ش،مکتب حافظ، چاپ پنجم، تهران: توس.

نصر، سیدحسن. ۱۳۹۰ش، آموزه‌های صوفیان از دیروز تا امروز، ترجمه حسین حیدری و محمدهادی امینی. تهران: انتشارات قصیده‌سرا.

هروی، حسینعلی. ۱۳۸۶ش،، شرح غزل‌های حافظ، چاپ هفتم، تهران: چاپخانه حیدری.

همدانی، عین­القضات. بی­تا، تمهیدات، به تصحیح عفیف عسیران، تهران: کتابخانه منوچهری.

یثربی، یحیی. ۱۳۸۰ش، آب طربناک(تحلیل موضوعی دیوان حافظ)، تهران: فکر روز.

 

مقالات

بابایی، محسن. ۱۳۹۱ش، «درآمدی بر تبارشناسی پیر ‌مغان»، مجله پاژ، شماره ۹، ۱۰ و ۱۱. صص75- 86. 

بهروزی، کسری. ۱۳۸۵ش، «پیر ‌مغان و عصر حافظ»، مجله حافظ، شماره۲۹، صص80- 81. 

توانمند، سیروس. ۱۳۷۴ش، «نقدی بر کتاب حافظ و پیر ‌مغان(اثر محمدتقی مؤید)»، مجله چیستا، شماره ۱۲۲ و ۱۲۳، صص 279- 281.

خائفی، پرویز. ۱۳۸۷ش، «ماجرای پیر حافظ»، مجله حافظ، شماره ۵۷، صص 46- 50.         

راستگو، محمد. ۱۳۶۸ش، «خلاف‌آمد»، مجله کیهان فرهنگی، شماره 6۹، صص 29- 31. 

روضاتیان، مریم و افسانه غفوری. ۱۳۹۰ش، «از پیر خرد یونگ تا پیر‌ مغان حافظ»، مجله پژوهش‌های نقدادبی و سبک‌شناسی، شماره 2، صص 113- 132.  

شفیعی­کدکنی، محمدرضا. ۱۳۹۰ش، «شکار معانی در صحرای بی­معنی(آسیب شناسی فرهنگ ایرانی بعد از مغول)»، مجله بخارا، شماره 32، صص 23- 52.  

صدقی، حسین و نورالدّین پیدا. ۱۳۹۶ش، «مقایسه تطبیقی خمریات ابن‌فارض و حافظ»، مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه جیرفت، تابستان، سال یازدهم، شماره ۴۲، صص۱۳۳-۱۵۳.

علی‌محمدی، ابوالفضل. ۱۳۸۵ش، «پیر گلرنگ حافظ کیست؟»، مجله حافظ، شماره 5۷، صص 77- 97.              

کوشان، ایوب و غلامرضا ضیایی. ۱۳۹۱ش، «مقایسه پیر در دیوان حافظ و دیوان حکیم فضولی»، مجلهمطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه جیرفت، دوره ۶، شماره ۲۱، صص 1- 22.

گرجی، مصطفی و زهره تمیم­داری. ۱۳۹۱ش، «تطبیق پیر ‌مغان دیوان حافظ با کهن‌الگوی پیر خردمند یونگ»، مجله ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، شماره 28، صص 97- 113.   

وحیدی، حسین. ۱۳۸۴ش، «پیر ‌مغان کیست؟»، مجله حافظ، شماره ۲۲، صص 69- 71.