مطالعه‌ قرآنی و روایی در مشروعیت حقوق انتفاعی: حق عمری، رقبی و سکنی

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 7، دوره 12، شماره 47، مهر 1400، صفحه 171-199   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.684500

نویسنده

امیر احمدی

استادیار، عضو هیأت علمی دانشکده‌ الهیات و علوم اسلامی، گروه حقوق، دانشگاه پیام نور تهران، ایران

چکیده

در امور معیشتی انسان، حق مهمی به نام حق انتفاع وجود دارد، که قانونگذار در قانون مدنی و فقها احکام و آثار آن را بیان نموده ‌است. در این پژوهش سعی شده است که ادله‌ مشروعیت حقوق انتفاعی از جمله حق عمری، رقبی و سکنی با توجه به مطالعات قرآنی و روایی بیان شود. لیکن آنچه عموماً بر فعل خیرات و انفاق درراه خداست، می‌تواند از ادله‌ی مشروعیت این حقوق انتفاعی باشد، که به آیاتی از آن اشاره گردید. همچنین در این پژوهش به سایر ادله از جمله ادله روایی، عمل صحابه پیامبر(ص) و بناء عقلا به ‌عنوان منبع مشروعیت حقوق انتفاعی پرداخته شده‌ است. هدف از این پژوهش واکاوی مشروعیت حق انتفاع با توجه به منابع فقهی اسلامی است. بنابراین با توجه به پیدایش مصادیقی نو و مستحدثه در این موضوع فقهای بزرگ اسلامی و حقوقدانان اسلامی ملاک معینی برای مشخص شدن انواع و احکام حق انتفاع دارند.

کلیدواژه‌ها

حق انتفاع؛ قرآن؛ روایات؛ بناء عقلا؛ فقه

مراجع

 

کتابنامه

قرآن کریم. ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.

ابن أنس، مالک. 1406ق، الموطأ، تحقیق: محمد فؤاعد عبد الباقی، چاپ اول، بیروت: ناشر دار احیاء التراث العربی.

ابن أنس، مالک. بی‌تا، المدونة الکبری، مصر: مطبعة السعادة.

ابن حنبل، أحمد. بی‌تا، مسند أحمد، بیروت: دار صادر.

ابن قدامه، موفق الدین أبی محمد عبدالله بن محمد. بی‌تا، المغنی، تحقیق: جماعة من العلما، بیروت: دار الکتاب العربی.

ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم. 1405ق، لسان العرب، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

بخاری، محمد بن اسماعیل. 1401ق، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.

بهوتی حنبلی، الشیخ منصور بن یوسف. 1418ق، کشاف القناع، چاپ اول، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیة.

بیهقی، أحمد بن الحسین بن علی. بی‌تا، سنن الکبری، بیروت: دار الفکر.

تمیمی مغربی، قاضی نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیون. 1383ق، دعائم الاسلام وذکر الحلال والحرام، والقضایا لاحکام عن أهل بیت رسول‌الله علیه و علیهم أفضل السلام، چاپ دوم، مصر: دار المعارف.

جبعی عاملی، زین الدین بن علی(الشهید الثانی). 1414ق، مسالک الافهام، چاپ اول، تحقیق و نشر مؤسسة المعارف الاسلامیه.

جبعی عاملی، زین‌الدین بن علی(الشهید الثانی). 1386ش، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، 1جلدی، تحقیق: اسدالله لطفی، تهران: مجمع علمی فرهنگی مجد

حسینی بهسودی، سید محمد سرور واعظ. 1417ق، مصباح الأصول، چاپ پنجم، قم: مکتبة الداوری.

حلبی، أبوالصلاح. 1403ق، الکافی فی الفقه، تحقیق: شیخ رضا استادی، إصفهان: مکتبة امیرالمؤمنین علیه‌السلام.

حلی، أبی منصور حسن بن یوسف بن مطهر(علامه حلی). 1413ق، قواعد الاحکام، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

حلی، أبی منصور حسن بن یوسف بن مطهر(علامه حلی). 1414ق، تذکرة الفقهاء(ط.ج)، چاپ اول، قم: مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث.

حلی، أبی منصور حسن بن یوسف بن مطهر(علامه حلی). 1415ق، مختلف الشیعة، تحقیق: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، قم: ناشر مؤسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

حلی، جعفر بن حسن(محقق حلی). 1389ق، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، چاپ اول، بیروت: مؤسسة الاعلمی.

خوئی، سید أبوالقاسم. 1410ق، منهاج الصالحین(المعاملات)، چاپ هجدهم، قم: مدینة العلم.

دمشقی نووی، ابی زکریا محی الدین بن شرف. بی‌تا، المجموع شرح المذهب، بیروت: دار الفکر.

رازی حصاص، ابی بکر أحمد بن علی. 1415ق، أحکام القرآن، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.

رازی، محمد بن أبی بکر بن عبدالقادر. 1415ق، مختار الصحاح، تحقیق: احمد شمس‌الدین، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.

راغب اصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمد. 1404ق، المفردات فی غریب القرآن، چاپ اول، بی‌جا: دفتر نشر کتاب.

راوندی، قطب‌الدین أبی الحسن سعید بن هبة الله. 1405ق، فقه القرآن، تحقیق: سید احمد حسینی باهتمام سید محمود مرعشی، چاپ دوم، قم: مکتبة آیة الله النجفی المرعشی.

ری‌شهری، محمد. 1416ق، میزان الحکمة، چاپ اول، قم: دار الحدیث.

زحیلی، وهبة. 1409ق، الفقه الاسلامیة وأدلته، بیروت: دار الفکر.

زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله. 1377ق، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد أبو الفضل ابراهیم، چاپ اول، مصر-القاهرة: دار احیاء الکتب العربیة.

سابق، سید. 1391ق، فقه السنة، چاپ اول، بیروت- لبنان: دار الکتاب العربی.

شافعی، أبی عبدالله محمد بن ادریس. 1403ق، الأم، چاپ دوم، بیروت: دار الفکر.

شربینی خطیب، محمد. 1377ق، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی الفاظ لمنهاج، چاپ دوم، مصر: دار احیاء التراث العربی.

شوکانی، محمد بن علی بن محمد. 1973م، نیل الاوطار من أحادیث سید الاخبار شرح منتقی الاخبار، چاپ اول، بیروت-لبنان: دار الجیل.

صفائی، سیدحسین. 1383ش، دوره مقدماتی حقوق مدنی(اشخاص و اموال)، چاپ چهارم، جلد اول، تهران: انتشارات میزان.

طباطبائی، سید محمدحسین. بی‌تا، المیزان فی تفسیر قرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

طریحی، فخرالدین. 1408ق، مجمع البحرین، تحقیق: السید احمد حسینی، چاپ دوم، بی جا: مکتب نشر الثقافة الاسلامیة.

طوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن(شیخ الطائفة). 1351ق، المبسوط فی فقه الامامیة، تحقیق: محمدباقر بهبودی، مطبعة الحیدری، بی جا: المکتبة المرتضویة.

طوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن(شیخ الطائفة). 1365ش، تهذیب الأحکام، تحقیق: سید خراسانی، تصحیح: شیخ محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

طوسی، أبی جعفر محمد بن الحسن(شیخ الطائفه). 1417ق، الخلاف، تحقیق: سید علی خراسانی، سید جواد شهرستانی، شیخ محمدمهدی نجف، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

عاملی، شمس‌الدین محمد بن مکی(الشهید الاول). 1414ق، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، چاپ اول، قم، تحقیق و نشر مؤسسه النشر الاسلامی، التابعة لجماعة المدرسین.

عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه(1412ق)، تفسیر نور الثقلین، تحقیق: السید هاشم الرسولی المحلاتی، چاپ چهارم، قم، ناشر مؤسسة اسماعیلیان.

عظیم‌آبادی، محمد شمس الحق(1415ق)، عون المبعود شرح سنن أبی داود، المطبعة: دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، بیروت- لبنان، ناشر دارالکتب العلمیة.

عمید، حسین(1375ش)، فرهنگ لغت عمید، تهران، چاپ هشتم، تهران، انتشارات امیرکبیر.

فاروقی، حارث سلیمان(1410ق)، المعجم القانونی، چاپ دوم، لبنان-بیروت، ناشر مکتبة.

فتح‌الله، أحمد(1415ق)، ألفاظ الفقه الجعفری، طبع بمطابع المدوخل، چاپ اول، بی‌جا: بی‌نا.

فراهیدی، عبدالرحمن الخلیل بن احمد. 1409ق، کتاب العین، تحقیق: الدکتور مهدی المخزومی، ابراهیم السامرائی، چاپ سوم، بی جا: مؤسسة دار الهجرة.

قزوینی، محمد بن یزید. بی‌تا، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، جلد دوم، بیروت: دار الفکر.

قشیری نیسابوری، ابی الحسین مسلم بن الحجاج ابن مسلم. بی‌تا، الجامع الصحیح(صحیح مسلم)، بیروت: دار الفکر.

قلعجی، محمد روا و حامد صادق وقنیبی. 1405ق، معجم لغة الفقهاء(عربی- انکلیزی)، چاپ اول، بیروت-لبنان: دار النفائس.

قمی سبزواری، علی بن محمد بن محمد. بی‌تا، جامع الخلاف والوفاق بین أئمة الحجاز والعراق، تحقیق: شیخ حسنی بیرجندی، قم: انتشارات زمینه‌سازان ظهور امام عصر(عج).

کاتوزیان، ناصر. 1386ش، دوره مقدماتی حقوق مدنی(اموال و مالکیت)، چاپ نوزدهم، تهران: انتشارات میزان.

کلینی، أبی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق. 1388ق، الفروع من الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

مجلسی، محمدباقر. 1303ق، بحار الأنوار، چاپ سوم، بیروت- لبنان: مؤسسة الوفاء.

موسوی خمینی، روح‌الله. 1385ش، تحریر الوسیلة، چاپ سوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

نجفی، محمدحسن. 1368ش، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: الشیخ علی الآخوندی، چاپ سوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

نسائی، أبوعبدالرحمن أحمد بن شعیب بن علی بن بحر. 1348ق، سنن النسائی، بیروت: دار الفکر.

نوری طبرسی، میرزا حسین. 1408ق، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث.

هورینی فیروزآبادی شیرازی، مجدالدین محمد بن یعقوب. بی‌تا، القاموس المحیط، بیروت-لبنان: دار العلم للجمیع.

 

مقالات

آل رسول، سوسن و مژگان کاظمی بوئینی. 1398ش، «نهادینه کردن صفت انفاق در انسان از طریق شکرگزاری در بیان قرآن کریم»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دانشگاه آزاد جیرفت، دوره 10، شماره 39، پاییز 1398، صص 353-331.

سایت پژوهشکده باقر العلوم(ع)، علوم انسانی و اسلامی، مقاله «‌حق انتفاع در قانون مدنی».