نقد و بررسی ترجمه و تفسیر آیه نشوز با تکیه بر واژه «ضرب»

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 10، دوره 12، شماره 47، مهر 1400، صفحه 255-279   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.684502

نویسندگان

مجید خزاعی^{* 1}؛ محمد کرمی نیا²؛ رضا رمضانی³؛ ابراهیم صالحی حاجی آبادی⁴

¹عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمان، ایران

²دانشجوی دکتری کلام امامیه، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

³عضو هیأت علمی گروه معارف و علوم قرآنی، دانشگاه آیت الله بروجردی

⁴دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه باقر العلوم(ع)، قم، ایران

چکیده

توجه به معانی و تطور برخی از کلمات و تحقیق در این گونه موارد منجر به ارائه فهم صحیح از متون دینی می‌گردد. از جمله این موارد می‌توان به معنای «اضربوهن» در آیه‌ نشوز اشاره کرد. بسیاری از مترجمین و مفسرین قرآن، ضرب در اینجا را به معنای «زدن و تنبیه جسمانی» ترجمه و تفسیر کرده‌اند، حال آنکه در کتب لغت یا معنای «زدن» ذکر نشده یا «زدن» یکی از معانی فرعی «ضرب» بیان شده است. در قرآن کریم هم لفظ «ضرب» و مشتقات آن در معانی متفاوتی استعمال شده و در روایاتی که از پیامبر اسلام(ص) وارد شده نیز «ضرب» به معنای غیر «زدن» استعمال شده و برخی از تابعین همچون عطاء معنای خشم گرفتن برای زن را از «ضرب» در آیه نشوز برداشت کرده‌اند و همچنین روایات فراوانی که از پیامبر اسلام در مورد نهی از زدن زنان وارد شده تمام این‌ها گویای آن است که ضرب در آیه نشوز معنایی غیر از آنچه مترجمین و مفسرین برداشت کرده‌اند دارد. لذا می‌توان گفت که «اضربوهن» لزوماً به معنای زدن جسمانی نیست، بلکه نوعی از برخورد با زنان ناشزه است.

کلیدواژه‌ها

ترجمه و تفسیر قرآن؛ زن ناشزه؛ ضرب؛ معناشناسی؛ تطور معنایی

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج البلاغه.

ابن ابی جمهور. 1403ق، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تحقیق: مجتبی عراقی، قم: سید الشهداء.

ابن ابی شیبه، عبدالله. 1409ق، المصنف فی الأحادیث والآثار، تحقیق: سعید اللحام، بیروت: دار الفکر.

ابن اثیر، مبارک. 1364ش، النّهایة فی غریب الحدیث والأثر، تحقیق: محمود محمد طناحی، الطبعة الثالثة، قم: اسماعلیلیان.

ابن حجر، احمد. 1415ق، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد و علی محمد، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

ابن حنبل، احمد. بی­تا، مسند احمد، بیروت: دار صادر.

ابن سعد، محمد. بی­تا، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر.

ابن سکیت. 1412ق، ترتیب اصلاح المنطق، تحقیق: محمد حسن بکائی، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.

ابن سلام، قاسم. 1384ق، غریب الحدیث، تحقیق: محمدعبدالمعید خان، بیروت: دار الکتاب العربی.

ابن شعبة الحرانی، حسن. 1404ق، تحف العقول عن آل الرسول، تعلیق: علی اکبر الغفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

ابن عاشور، محمد. بی تا، التحریر والتنویر، بی جا: بی نا.

ابن عجیبه، احمد. 1419ق، البحر المدید فی تفسیر القرآن، قاهره: حسن عباس زکی.

ابن عربی، محمد. بی‌تا، احکام القرآن، بیروت: دار الفکر.

ابن فارس، احمد. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، بی جا: مکتبة الاعلام الاسلامی.

ابن فتال النیشابوری، محمد. بی تا، روضة الواعظین، قم: منشورات الرضی.

ابن ماجه، محمد. بی تا، سنن ابن ماجة، تحقیق: محمد فواد، بیروت: دار الفکر.

ابوالفتوح رازی، حسین. 1371ق، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی.

اشرفی تبریزی، محمود. 1380ش، ترجمه قرآن، تهران: جاوید.

انصاریان، حسین. 1383ش، ترجمه قرآن، قم: اسوه.

آیتی، عبدالمحمد. 1374ش، ترجمه قرآن، تهران: سروش.

بخاری، محمد. 1401ق، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.

برزی، اصغر. 1382ش، ترجمه قرآن، تهران: بنیاد قرآن.

بغوی. بی تا، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق: خالد عبدالرحمن العک، بیروت: دار المعرفة.

پاینده، ابوالقاسم. بی تا، ترجمه قرآن، بی جا: بی نا.

ترمذی، محمد. 1403ق، سنن الترمذی، بیروت: دار الفکر.

جرجانی، ابوالفتح. 1362ش، تفسیر شاهی، تهران: انتشارات نوید.

جوهری، اسماعیل. 1407ق، الصحاح، تاج اللّغة وصحاح العربیة، تحقیق: احمد عبدالغفور، الطبعة الرابعة، بیروت: دار العلم للملایین.

حر عاملی، محمد. 1414ق، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشرعیة، تحقیق: موسسة آل البیت، قم: مؤسسة آل البیت.

حمیری، عبدالله. 1413ق، قرب الاسناد، تحقیق: مؤسسة آل البیت، قم: مؤسسة آل البیت.

حویزی، عبدالعلی. 1412ق، تفسیر نور الثقلین، تحقیق: هاشم الرسولی المحلاتی، قم: مؤسسه اسماعیلیان.

خسروانی، علی رضا. 1390ش، تفسیر قرآن، تهران: اسلامیة.

دعاس. 1425ق، اعراب القرآن الکریم، بیروت: دار المنیر و دار الفارابی.

رضایی اصفهانی، محمدعلی و همکاران. 1383ش، ترجمه قرآن، قم: مؤسسه تحقیقاتی فرهنگی دار الذکر.

رواندی، فضل الله. 1377ش، النوادر، تحقیق سعید رضا علی عسکری، قم: مؤسسه دار الحدیث و الثقافة.

زحیلی، وهبة. 1427ق، تفسیر الوسیط، بیروت: دار الفکر.

زمخشری، محمود. 1417ق، الفایق فی غریب الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیة.

سمرقندی، نصر. بی تا، تفسیر سمرقندی، بی جا: بی نا.

سیوری، عبدالله. 1385ق، کنز العرفان فی فقه القرآن، طهران: مکتبة الرضویة.

سیوطی، جلال الدین و جلال الدین محلی. 1416ق، تفسیر الجلالین، بیروت: مؤسسة النور.

سیوطی، جلال الدین. 1404ق، الجامع الصغیر فی أحادیث البشیر النذیر، بیروت: دار الفکر.

سیوطی، جلال الدین. بی تا، الدر المنثور فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.

شبلی، احمد. 1973م، مقارنة الأدیان، الاسلام، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.

شوکانی، محمد. 1414ق، فتح القدیر، بیروت: دار الکلم الطیب.

شیخ صدوق. محمد بن علی. 1417ق، الأمالی، قم: مؤسسة البعثة.

شیخ صدوق. محمد بن علی. 1404ق، من لا یحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق علی‌اکبر الغفاری، قم: مؤسسة النّشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم.

شیخ صدوق. 1996م، علل الشرایع، تقدیم: محمد صادق بحر العلوم؛ النجف الاشرف: المکتبة الحیدریة.

شیخ صدوق، محمد بن علی. بی تا، التوحید، تصحیح: هاشم حسینی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

شیخ طوسی، محمد بن حسن. 1419ق، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث.

شیخ مفید، محمد بن محمد. 1424ق، تفسیر القرآن المجید، المستخرج: محمدعلی ایازی، قم: بوستان کتاب.

صادق نوبری، عبدالمجید. 1396ق، ترجمه قرآن، تهران: سازمان چاپ و انتشارات اقبال.

صفار زاده، طاهره. 1380ش، ترجمه قرآن، تهران: مؤسسه فرهنگی رایانه کوثر.

طاهری قزوینی، علی اکبر. 1380ش، ترجمه قرآن، تهران: قلم.

طباطبائی، محمد حسین. بی تا، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طباطبائی، محمد حسین. 1374ش، تفسیر المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم: انتشارات اسلامی.

طبرانی، سلیمان. بی تا، المعجم الصّغیر، بیروت: دار الکتب العلمیة.

طبرسی، حسن. 1418ق، تفسیر جوامع الجامع، تحقیق: مؤسسة النّشر الاسلامی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

طبرسی، حسن. 1392ق، مکارم الأخلاق، الطبعة السادسة، قم: منشورات الرضی.

طبری، محمد. 1415ق، جامع البیان عن تأویل أی القرآن، بیروت: دار الفکر.

طریحی، فخرالدین. 1363ش، مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی، بی جا: مکتب النشر الثقافة الاسلامیة.

عاملی، ابراهیم. بی‌تا، تفسیر عاملی، تهران: کتابخانه صدوق.

عاملی، علی. 1413ق، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، قم: دار القرآن الکریم.

عجلونی، اسماعیل. 1408ق، کشف الخفاء ومزیل الالباس، بیروت: دار الکتب العلمیة.

عینی. بی‌تا، عمدة القاری، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

فراهیدی، خلیل. 1410ق، العین، تحقیق: مهدی المخزومی، قم: مؤسسة دار الهجرة.

فولادوند، محمدمهدی. 1415ق، ترجمه قرآن، تهران: دار القرآن الکریم.

فیض الاسلام، علی نقی. 1378ش، ترجمه و تفسیر قرآن عظیم، تهران: فقیه.

فیض کاشانی. 1373ش، الوافی، تحقیق: ضیاء الدین الحسینی، اصفهان: مکتبة الامام امیر المؤمنین.

قرائتی، محسن. 1383ش، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

قرطبی، محمد. 1405ق، الجامع لأحکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

قمی، علی بن ابراهیم. 1404ق، تفسیر القمی، تعلیق: طیب الموسوی الجزائری، مطبعة النجف.

کاشانی، ملا فتح الله. 1333ش، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی.

کاشانی، ملا فتح الله. 1423ق، زبدة التفاسیر، تحقیق: بنیاد معارف اسلامی، قم: بنیاد معارف اسلامی.

کلینی، محمد. 1367ش، اصول الکافی، تعلیق علی اکبر غفاری، بی جا: دار الکتب الاسلامیة.

متقی هندی، علاء الدین. 1409ق، کنز العمال، تصحیح: بکری حیانی صخوة السفا، بیروت: مؤسسة الرسالة.

مجلسی، محمدباقر. 1413ق، بحار الأنوار، طهران: مکتبة الاسلامی.

مجلسی، محمدباقر. 1408ق، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرّسول، تصحیح: علی آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

مراغی، احمد. بی­تا، تفسیر المراغی، بیروت: دار احیاء الثراث العربی.

مشکینی، علی. 1381ش، ترجمه قرآن، قم: الهادی.

مصباح زاده، عباس. 1380ش، ترجمه قرآن، تهران: بدرقه جاویدان.

مظهری، محمد. 1412ق، التفسیر المظهری، پاکستان: مکتبة رشدیه.

معزی، اسماعیل. 1409ق، جامع أحادیث الشیعة فی احکام الشریعة، تحت اشراف آیت الله العظمی بروجردی، قم: مؤلف.

مغنیه، محمد جواد. 1987م، التفسیر الکاشف، بیروت: دار العلم للملایین.

مغنیه، محمد جواد. 1403ق، التفسیر المبین، بی جا: مؤسسة دار الکتاب الاسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر. 1373ش، ترجمه قرآن، قم: دار القرآن الکریم.

مناووی، محمد. 1415ق، فیض القدیر، شرح الجامع الصّغیر من احادیث البشیر النذیر، تحقیق: احمد عبدالسلام، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

نخجوانی، نعمت الله. 1999م، الفواتح الالهیة، مصر: دار رکابی.

نسائی، احمد. 1411ق، السّنن الکبری، تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری و کسروی حسن، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

نمازی، علی. 1419ق، مستدرک سفینة البحار، تحقیق حسن بن علی النمازی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

نوری، حسین. 1408ق، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، تحقیق: مؤسسة آل البیت، بیروت: مؤسسة آل البیت.

الهی قمشه‌ای، مهدی. 1380ش، ترجمه قرآن، قم: فاطمة الزهرا.

هیثمی، علی. 1408ق، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

 

مقالات

شاهرودی، محمدرضا و زهرا بشارتی. 1395ش، «واکاوی تطور معنایی «ضرب و مشتقات آن» با تأکید بر قرآن و روایات»، نخستین همایش ملی واژه پژوهشی در علوم اسلامی، گروه الهیات دانشگاه یاسوج.

علیانسب، سیدضیاءالدین و علی فرزین. 1400ش، «چالش‌های اطاعت از شوهر و راهکارهای برون رفت از آن در آیات و روایات»، فصلنامه مطالعات قرآنی، ش45، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت.