تبیین رابطه فاعلیت خدا و انسان در قرآن با تأکید بر نظریات فخر رازی

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 14، دوره 12، شماره 47، مهر 1400، صفحه 355-373   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/qsf.2021.684507

نویسندگان

رضا کهساری^{* 1}؛ محمدرضا عامریان²؛ علیرضا صابریان³

¹استادیار، دکتری تخصصی الهیات و فلسفه و کلام سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران

²دانشجوی دکتری الهیات، علوم قرآن و حدیث، واحد سمنان، دانشگاه ازاد اسلامی، سمنان، ایران

³استادیار، دکتری تخصصی علوم و قرآن حدیث، سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران

چکیده

نقش انسان در افعال خود از مباحث مهم کلامی و تفسیری است، بدین معنا که آیا انسان در افعال خود قدرت انتخاب دارد و یا اینکه مجبور اراده الهی است و اراده او در انجام افعال نقشی ندارد؟ فخر رازی، فیلسوف، متکلم و مفسر بزرگ قرن ششم و هفتم، افعال انسان را مخلوق خدا دانسته و معتقد است که انسان در انجام افعال خود هیچ اختیاری از خود نداشته، و اراده و اختیار انسان را منافی با توحید در خالقیت و ربوبیت می‌داند. وی علم ازلی و گستره الهی را موجب جبری بودن افعال می‌داند و بیان می‌کند همانگونه که خدا، خالق انسان است، آفریدگار افعال او نیز می‌باشد. نگارنده به روش توصیفی تحلیلی، به کنکاش آرای فخر پرداخته و نظریه وی را متعارض با آیات قرآن و اصل علیت می‌داند. از دیگر نتایج این پژوهش، رابطه عرضی خالقیت خدا و انسان و تبیین رابطه ثبت اعمال انسان در ام‌الکتاب با جبری بودن انسان، می‌توان اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

ام‌الکتاب؛ اصل علیت؛ ربوبیت؛ توحید در خالقیت؛ تقدیر

مراجع

کتابنامه

قرآن‌کریم، ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی.

جوادی‌ آملی، عبدالله. 1392ش، تفسیر تسنیم، چاپ چهارم، قم: اسراء.

حلی، جمال‌الدین حسن بن یوسف. 1373ش، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، شرح علی‌ محمدی، چاپ سوم، قم: دار الفکر.

حلی، جمال‌الدین حسن بن یوسف. 1376ش، باب حادی عشر، شرح حسن‌ مصطفوی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.

رازی، فخر. 1378ش، تفسیر کبیر، ترجمه علی‌اصغر حلبی، چاپ اول، تهران: اساطیر.

رازی، فخر. 1407ق، المطالب العالیة من العلم الإلهی، تصحیح سقا احمد حجازی، بیروت: دار الکتاب.

رازی، فخر. 1414ق، القضاء والقدر، تصحیح محمد معتصم بالله بغدادی، چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.

رازی، فخر. 1420ق، التفسیر الکبیر، چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

رازی، فخر. ۱۹۸۴م، محصل أفکار المتقدمین والمتأخرین من العلماء والحکماء والمتکلمین، تقدیم وتعلیق عبد الرؤوف سعد، بیروت: دار الکتاب العربی.

رازی، فخر. 1992م، اسرار التنزیل وأنوار التأویل، تحقیق احمد حجازی السقا، چاپ اول، بیروت: دار الجیل.

سبحانی، جعفر. 1368ش، جبر و اختیار، تحقیق علی‌ ربانی‌گلپایگانی، چاپ اول، قم: مؤسسه تحقیقاتی سید الشهداء.

طباطبایی، محمدحسین. 1387ش، نهایت فلسفه: ترجمه نهایة الحکمة، ترجمه مهدی تدین، به کوشش هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب قم(انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).

مصباح یزدی، محمدتقی. 1368ش، معارف قرآن، چاپ دوم، قم: مؤسسه در راه حق.

 

مقالات

سبحانی، جعفر. 1369ش، «جبر و اختیار از دیدگاه وحی و خرد»، شماره 11(مسلسل 47)، تهران: کیهان فرهنگی.