تحلیلی بر نابرابری های فضایی و سنجش وضعیت توسعۀ منطقه‌ای در استان‌های ایران

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 10، شماره 40، بهمن 1400، صفحه 71-84   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

علی مصیب زاده^{* 1}؛ اسماء مظفری نیا²؛ محسن شبستر³

¹استادیار دانشکده معماری، شهرسازی و هنر، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

²کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری، دانشکده معماری، شهرسازی و هنر، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

³کارشناس ارشد، برنامه ریزی توسعه منطقه‌ای، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

با آنکه بیش از 6 دهه از عمر برنامه‌ریزی منطقه‌ای در ایران می‌‌گذرد هنوز سایه سنگین شکاف و عدم تعادل فضایی بر مناطق سنگینی می‌کند. با پذیرش این موضوع که تنوعات منطقه‌ای در فرایند توسعه امری اجتناب‌ناپذیر و برای توسعه و پیشرفت یک کشور ضروری هستند می‌توان گفت که نقش برنامه‌ریزی منطقه‌ای ما را وادار ساخته تا خود را با تغییرات علمی در این زمینه وفق دهیم. تبارشناسی جریان توسعه در ایران نشان می‌دهد که رویکرد انباشت سرمایه و تحمیل نقش‌های خاص به مناطق عمدتاً بدون هیچ‌گونه تجزیه تحلیل هزینه ـ فایده اقتصادی و تنها بر اساس رویکرد قطب رشد و تمرکز سرمایه در یک فرآیند تاریخی صورت گرفته است. در این مقاله سعی شده است که به بررسی این مهم پرداخته شود. لذا برای درک چنین وضعیتی به تحلیل شرایط اقتصادی مناطق؛ در قالب نماگرهای توسعه از قبیل: جمعیت و نیروی انسانی (شهری ـ روستایی)، اشتغال و بیکاری، مشارکت اجتماعی، بخش‌های سه‌گانه اقتصاد، GDP و .. با استفاده از تکنیک تاپسیس پرداخته شده است. نتایج تحقیق بیانگر این نکته است که سازمان فضایی ایران چند سطحی شده و استان‌هایی که قطب‌های توسعه هستند از نظر شاخص‌های توسعه‌یافتگی از مناطق پایین دست خود بریده‌اند و با تمرکز بخشی در زمینه جذب سرمایه، جمعیت و صنعت زمینه‌های عدم تعادل فضایی درون و برون منطقه‌ای را سبب شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

توسعه منطقه ای؛ توسعه یافتگی؛ برنامه ریزی منطقه ای؛ نابرابری فضایی

مراجع

پورطاهری، مهدی، (1389): کاربرد روش‌های تصمیم گیری چندشاخصه در جغرافیا، انتشارات سمت، تهران.

جدیدی میاندشتی، مهدی (1382): « توزیع متعادل منابع مالی به روش سطح‌بندی توسعه‌ی مناطق»، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی، شماره 11 و12، صفحات 41ـ 17.

خالو باقری، مهدیه (1390): «رویارویی با نابرابری فضایی با به کارگیری برنامه‌ریزی مبتنی بر ارتقای کیفیت زندگی؛ نمونه موردی: منطقه 13 شهر تهران»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

داداش‌پور، هاشم، علیزاده، بهرام و مدنی، بهاره (۱۳۹۰): « بررسی و تحلیل روند توسعه یافتگی و نابرابری‌های فضایی در شهرستانهای استان آذربایجان غربی»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 53، صص 173ـ 208.

رضوانی، محمد رضا (1383): «سنجش و تحلیل سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان سنندج با استفاده از GIS»، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره 3، 163-149.

زیاری، کرامت الله، محمدی، اکبر و عطار، خلیل (1390): « بررسی درجه توسعه یافتگی شهرستان‌های کشور و رابطه آن با نرخ شهرنشینی»، مجله علمی تخصصی برنامه ریزی فضایی سال اول، شماره سوم، زمستان، 16-1.

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، (1382): سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی و سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.

سخائی، عمادالدین، فهیمی‌فر، فاطمه و فهیمی‌فر، فرزاد (1394): «پایش عملکرد و رتبه بندی استان‌ها بر اساس شاخص‌های حوزه وزارت امور اقتصادی و دارایی»، مجله اقتصادی، شماره‌های 11و 12، 26-5.

علی­احمدی، علیرضا (1386). توصیفی جامع از روش­های تحقیق، تهران: تولید دانش.

قنبری، یوسف، برقی، حمید و حجاریان، احمد (1391): «توزیع فضایی فعالیت‌های عمده اقتصادی در استان‌های کشور با استقاده از مدل ضریب مکانی، اقتصاد: راهبرد توسعه»، شماره 32، 223-168.

فطرس محمدحسن و بهشتی فر، محمود (1385): « تعیین سطح توسعه یافتگی استان‌های کشور و نابرابری بین آنها طی سال های 1373 و 1383»، نامه مفید، دوره 12، شماره 57 (نامه اقتصادی)، صص 101ـ 122.

کلانتری، خلیل و عبداله‌زاده، غلامحسین، (1394): برنامه‌ریزی فضایی و آمایش سرزمین، چاپ سوم، مهندسین مشاور طرح و منظر، تهران.

Dawson, G., Osterling, J., Rinaldi, J., Carver, L., and McPartland, J. (2001): Brief report: Recognition memory and stimulus-reward associations: Indirect support for the role of ventromedial prefrontal dysfunction in autism. Journal of autism and developmental disorders, 31(3), 337-341.

Dadashpour, Hashem., Alizadeh, Bahram ., Madani, Bahareh (2011). " A Study and Analysis of the Process of Development and Spatial Inequalities in the Cities of West Azerbaijan Province" , Social Sciences Quarterly. No. 53, pp. 173-208. (in persian)

Ghanbari, Yousef., Barghi, Hamid ., Hajjarian, Ahmad (2012). " Spatial distribution of major economic activities in the provinces of the country by using the spatial coefficient model, Economics: Development Strategy". No. 32, 223-168. (in persian)

Fitres, Mohammad Hassan ., Beheshtifar, Mahmood (2006). " Determining the level of development of the country's provinces and inequality between them during the years 1373 and 1383", Mofid letter. Volume 12, Number 57 (economic letter), pp. 101-122. (in persian)

Hwang, C. L. & K. Yoon, (1981): Multiple Attribute Decision Making. In: Lecture Notes in Economics and Mathematical Systems, P. 186, Springer-Verlag, Berlin.

Jadidi Miandashti, Mehdi (2003). " Balanced distribution of financial resources by regional development leveling method", Quarterly Journal of Economic Research, No. 11 and 12, pp. 41-17. (in persian)

Kanbur, R., & Venables, A. J. (2005): Rising spatial disparities and development.

Parham, P., & Ohta, T. (1996): Population biology of antigen presentation by MHC class I molecules. SCIENCE-NEW YORK THEN WASHINGTON-, 67-73.

Kalantari, Khalil ., Abdollahzadeh, Gholam Hossein (2015), Spatial Planning and Land Management, Third Edition, Design and Landscape Consulting Engineers, Tehran. (in persian)

Khalo Bagheri, Mahdieh (2011). " Confronting Spatial Inequality by Using Planning Based on Improving Quality of Life; Case study: District 13 of Tehran" , M.Sc. Thesis in Urban and Regional Planning, Faculty of Architecture, Shahid Beheshti University, Tehran. (in persian)

Management and Planning Organization of the country (2003).  Landscape document of the Islamic Republic of Iran on the horizon of 1404 AH and the general policies of the fourth program of economic, social and cultural development of the Islamic Republic of Iran. (in persian)

Matsumoto, D. (2001): Culture and emotion. In D. Matsumoto (Ed.), The handbook of culture and psychology (pp. 171–194). New York: Oxford University Press.

Noorbakhsh, F., (2002), Human development and regional disparities in Iran: a policy model. Journal of International Development 14, 927–949.

Pourtaheri, M. (2010). Application of Multi-Index Decision Making Methods in Geography, Semat Publications, Tehran. (in persian)

PBOIRI (Plan and Budget Organisation of the Islamic Republic of Iran) and United Nations (1999): Human Development Report of the Islamic Republic of Iran 1999, Plan and Budget Organization of the Government of Iran and the United Nations, Tehran.

Rezvani, Mohammad Reza (2004). " Assessment and Analysis of Developmental Rural Areas in Sanandaj County Using GIS", Journal of Geography and Regional Development. No. 3, 163-149. (in persian)

Sakhaei, Emadodin., Fahimifar, Fatemeh ., Fahimifar, Farzad (2015). " Monitoring the performance and ranking of provinces based on indicators in the field of the Ministry of Economic Affairs and Finance" , Economic Journal. Nos. 11 and 12, 26-5. (in persian)

Wang Z. H. & Y. Wang (2014): Evaluation of the Provincial Competitiveness of the Chinese high-tech Industry using an Improved TOPSIS Method. Expert Systems with Applications, Vol. 41, PP. 2824–2831.

Xiajing D., & Z. H. Junjie (2011): The TOPSIS Analysis on Regional Disparity of Economic Development in Zhejiang Province. Canadian Social Science, Vol. 7, No. 5, PP. 135-139.

Yu L., Hou X., Gao M. and Shi P (2010): Assessment of coastal zone sustainable development: A case study of Yantai, China, Ecological Indicators. No. 10, pp. 1218–1225.

Ziari, Keramatullah, Mohammadi, Akbr ., Attar, Khalil (2011). " Investigation of the degree of development of the country's cities and its relationship with urbanization rate" , Journal of Spatial Planning. No. 3, Winter, 16-1. (in persian)