تبیین یکسانیِ عقل و شریعت از دیدگاه ابن رشد با ارجاع به رساله فصل المقال

 پژوهشهای معرفت شناختی

دوره 10، شماره 21، شهریور 1400، صفحه 49-74   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سیدباقر میرعبداللهی¹؛ سید یحیی یثربی^{* 2}

¹دانشجوی دکترای فلسفه و کلام اسلامی ، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی ، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران

²استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی ، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران(نویسنده مسئول)

چکیده

بررسی نسبت عقل و دین، به عنوان دو روش باور، جدالی قدیمی میان متفکران است. در سنت اسلامی، از آن جا که قول به برتریِ مطلق عقل بر وحی، ناممکن است، گروهی عقل را صرفاً خادم دین دانستند و گروهی قائل به همخوانیِ عقل و وحی و عدم تعارض شدند. تبیین ابن رشد در رساله «فصل المقال فیما بین الحکمه والشریعه من الاتصال» بر این مبنا استوار است که شرع، حق است و آنچه به شناخت بهتر بینجامد واجب است، و حال که تأمل عقلی، واجب شرعی است، پس محصول آن (فلسفه) نیز حق است و چون حق با حق تضاد ندارد، پس میان شرع و عقل هماهنگی هست. او برای رفع تعارضات احتمالی هم بحث «تأویل» را پیش کشیده و پیشنهاد می کند گزاره های دینی که تعارض ظاهری با عقل دارند را حمل بر مجاز کنیم. در نظر او شرع، به دلیل اختلاف استعداد مردم، ظاهر و باطن دارد و فهم باطن قرآن، وامدار قواعدی است که فقط فیلسوف می تواند با استفاده از آنها شرع را تأویل کند. در این مقاله، با ارجاع به رساله مذکور، ابتدا سیر تطور مفهوم عقل و تقسیمات آن بیان می شود تا معنای عقل فلسفی که ابن رشد در پی اثبات همسانیِ آن با شرع است، آشکار شود. سپس با بیان انواع تعارض محتمل میان عقل و شرع و ذکر پاسخ های ابن رشد، به این نتیجه می رسیم که او در خلال تبیین عدم تعارض میان عقل و وحی، به نحو کبروی به دفاع از فلسفه نیز پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

عقل؛ شریعت؛ وفاق میان عقل و شرع؛ ابن رشد؛ فصل المقال

مراجع

ابن رشد، أبو الولید محمد ب ن احمد، ) 1421 (، تهافت التهافت، تحقیق: احمد شمس الدین، بیروت،
دارالکتب العلمیه، چاپ چهارم.
ابن رشد، أبو الولید محمد ب ن احمد، ) 1959 (، فصل المقال فیما بین الحکمه والشریعه من الاتصال، تحقیق :
جور ج فض ل الحوران ی، لید ن، چاپ اول.
ابن رشد، أبو الولید محمد ب ن احمد، ) 1982 (، تلخی ص منط ق ارسطو، تحقیق : جیرار جهام ی، بیروت،
دارالکتب العلمیه، چاپ اول .
ابن رشد، أبو الولید محمد ب ن احمد، ) 1950 (، تلخی ص کتا ب النف س، تحقیق : احمد فؤاد الاهوان ی، قاهره،
دار اضواء، چاپ دوم.
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، ) 1984 (، الاشارات و التنبیهات، ج 2 و 3، قاهره، دارالمعارف، چاپ
دوم.
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، ) 1364 (، النجات من الغرق فی بحر الضالات، تصحیح محمد تقی
دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاهر تهران، چاپ دوم.
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله،) 1405 (، الشفاء )الالهیات(، قم، مکتبه آیت الله العظمی المرعشی
النجفی، چاپ سوم.
اشعری، اب ىالحسن على بن اسماعیل، ) 1980 (، مقالات الاسامیین و اختاف المصلین، تصحیح محمد
محیی الدین عبدالحمید، بیروت، المکتبه المصریه، چاپ اول.
ژیلسون، اتین، ) 1378 (، روح فلسفه در قرون وسطی، ترجمه علی مراد داوودی، تهران، انتشارات علمی و
فرهنگی، چاپ اول.
شهرستانی، عبدالکریم، ) 1972 (، الملل والنحل، ج 1، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول.
صفی پوری شیرازی، عبدالرحیم، ) ۱۳۹۰(، منتهی الارب فی لغه العرب، تصحیح و تعلیق: محمدحسن
فؤادیان، علیرضا حاجیان نژاد، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.
غزالی، ابوحامد ) 1441 (، تهافت الفلاسفه، تصحیح سلیمان دنیا، بیروت، دارالمعارف، چاپ دوم.
فارابی، ابونصر محمد بن محمد طرخان، ) 1983 (، رساله فی معانی العقل، تحقیق: موریس بریج، بیروت،
دارالمشرق، چاپ دوم.
ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم، ) 1981 (، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، بیروت، دار
احیاء التراث العربی، چاپ سوم.