بررسی لحن فردوسی در دو داستان شاهنامۀ فردوسی (زال و رودابه) و (رستم و اسفندیار)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، شماره 48، تیر 1400، صفحه 93-118   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1870419.1427

نویسندگان

محبوبه حاجی پروانه¹؛ روح الله هادی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

آنچه دربارۀ شاهنامه و شاهنامه‌سرایی در کتب مختلف ادبی بیان شده‌است، گویای برتری هنر حماسه‌سرایی فردوسی است. از جمله دلایلی که نشان برتری سخن فردوسی بر دیگر شاهنامه‌سرایان است، توجه به مسائل بلاغی، انسجام و هماهنگی طرح و وحدت لحن شاهنامه است. توجه به بلاغت و به‌ویژه هنر داستان‌سرایی، نکته‌ای است که از دید بیشتر مقلّدان فردوسی دور مانده است.این پژوهش بررسی گفتگوها و لحن فردوسی در دو داستان زال و رودابه و رستم و اسفندیار است و آنچه در نوع بررسی ما گفتنی است، این است که در شاهنامه در همه گفتگوها، اقتضای حال گوینده و مخاطب رعایت شده و با وجود تسلّط یک قالب، بحر و وزن مشخص، فردوسی در موضوعات و قصه های متفاوت، رعایت حال مخاطب کرده و باعث تناسب بین اندیشه و گفتگوها و ذهن خواننده است. در گفتار حاضر که به شیوۀ کتابخانه ای و با بهره گیری از فنون تحلیل و توصیف محتوا تهیه شده است، به مقایسۀ بلاغی داستان زال و رودابه و رستم و اسفندیار از دیدگاه لحن و گفتگو می پردازیم و به این نتیجه می رسیم که لحن فردوسی در دو داستان به ویژه در گفتگوهای آن ها مناسب با فضای داستان و اقتضای حال مخاطب است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ فردوسی؛ لحن؛ بلاغت؛ زبان

مراجع

کتاب ها

اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد (1354)گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی،چاپ دوم، تهران: کتابخانۀ طهوری.

انوشه، حسن (1381)فرهنگنامه ادبی فارسی: گزیده اصطلاحات ادب فارسی، دانشنامه ادب فارسی، چاپ دوم، جلد 2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بی‌نیاز، فتح‌الله (1394)درآمدی بر داستان‌نویسی و روایت‌شناسی با اشاره‌ای موجز به آسیب‌شناسی رمان و داستان کوتاه ایران، چاپ ششم، تهران: افراز.

پارساپور، زهرا (1383) مقایسۀ زبان حماسی و غنایی، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.

پین، جانی (1389)سبک و لحن در داستان، ترجمه نیلوفر اربابی، چاپ اول، اهواز: رسش.

حمیدیان، سعید (1372) درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، تهران: نشر مرکز.

رستگار فسایی، منصور (1380) انواع شعر فارسی، چاپ دوم، شیراز: نوید شیراز.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370)موسیقی شعر، چاپ سوم، تهران: آگاه.

شمیسا، سیروس (1378)انواع ادبی، چاپ ششم، تهران: فردوس.

صفا، ذبیح‌الله (1369)حماسه‌سرایی در ایران، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.

فردوسی، ابوالقاسم (1366) شاهنامه، به تصحیح و کوشش جلال خالقی مطلق، نیویورک: انتشارات بنیاد میراث ایران.

فروزانفر، بدیع‌الزمان (1369) سخن و سخن‌وران، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.

کزّازی، میرجلال‌الدین و سعید سبزیان (1388)فرهنگ نظریه و نقد ادبی واژگان ادبیات و حوزه‌های وابسته، چاپ اول، تهران: مروارید.

مار، یوری (1362)وزن شعری شاهنامه، مجموعه سخنرانی‌های هزاره فردوسی (1313)، جمعی از دانشمندان و مستشرقین، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب.

میرصادقی، جمال (1380) عناصر داستان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات سخن.

ناتل خانلری، پرویز (1361) وزن شعر فارسی، چاپ چهارم، تهران: توس.

وحیدیان کامیار، تقی (1376) بررسی منشاء وزن شعر فارسی، چاپ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی.

مقاله ها

آقاجانی، شمس (1378)درآمدی بر لحن محاوره در شعر، مجلۀ بایا، شماره 8 و 9،صص 89-87.

پورنامداریان، تقی (1380) بلاغت و گفتگوی متن، مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت معلم تهران، شماره 32.

رضایی، نوشاد و محمدیاوری (1393) تأثیر لحن در انتقال پیام با تکیه بر شاهنامه، شمارۀ 7،صص 25-9.

سلمی، عباس (1385) جنبه‌های طنز و تغییر لحن در شاهنامه، پژوهش‌نامۀ علوم انسانی، صص 226-217.

عمران‌پور،محمدرضا (1384) عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، شمارۀ 9 و 10،صص 150-127.