استفهام بلاغی در شعر پروین اعتصامی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، شماره 48، تیر 1400، صفحه 173-201   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.684905

نویسندگان

عبدالله واثق عباسی^{* 1}؛ حسین اتحادی²

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سیستان و بلوچستان، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زابل، دانشگاه آزاد اسلامی، زابل، ایران.

چکیده

در علم معانی جملات افزون بر معنای ظاهری، یک مفهوم و غرض ثانوی نیز دارند که منظور اصلی گوینده در آن نهفته است. یک دسته از این جملات که قابل صدق و کذب نیستند، جملات استفهامی‌اند. غرض اصلی از استفهام کسب خبر درباره امر مجهول است، اما علمای بلاغت برای آن اغراض ثانویة متعددی برشمرده‌اند. در این پژوهش مفاهیم ثانویة­ جملات پرسشی در دیوان پروین­ اعتصامی براساس روش توصیفی– تحلیلی بررسی شده­ است. باید گفت در دیوان پروین، در مجموع 964 مورد پرسش بکار رفته که943 مورد آن از نوع بلاغی محسوب می‌شود. برای این تعداد استفهام بلاغی می‌توان 41 مفهوم ثانوی مختلف درنظر گرفت. در این میان مضامینی همچون سرزنش، انکار، نهی و شکایت بیشترین کاربرد را دارند. همة این موارد برای طرح موضوعات اخلاقی مناسب می‌باشند. از ویژگی‌های سبکی پروین در کاربرد استفهام، همراه کردن جملات استفهامی با آرایة موازنه است. در این موارد، شاعر یک مضمون اخلاقی را در دو مصراع پیاپی تکرار می‌کند. این شیوة، علاوه بر افزایش ارزش‌های موسیقیایی کلام، در القای مضامین مورد نظر شاعر نیز تأثیر بیشتری دارد.

کلیدواژه‌ها

بلاغت؛ معانی؛ استفهام؛ اغراض ثانویّه؛ پروین اعتصامی

مراجع

آرزو، سراج‌الدین‌ علی‌‌خان (1381) عطیّة کبری موهبت‌ عظمی، مقدمه و تصحیح سیروس شمیسا، تهران: فردوس.

آرین پور، یحیی (1382)از نیما تا روزگار ما، تهران: زوّار.

اعتصامی، پروین (1385)دیوان، بر اساس طبع ابوالفتح‌اعتصامی، به کوشش ولی الله درودیان، تهران: نشر نی.

باطنی، محمدرضا (1383)توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.

بهار، محمدتقی (1371)بهار و ادب فارسی، به کوشش محمد گلبن، تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی.

جرجانی، عبدالقاهر (1383) دلائل الاعجاز فی القرآن، ترجمه و تلخیص سیدمحمد رادمنش، اصفهان: انتشارات شاهنامه پژوهی.

حمیدیان، سعید (1383)در ادب فارسی، تهران: قطره.

رجایی، محمدخلیل (1376)معالم البلاغه، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.

رضانژاد، غلامحسین(1367)اصول علم بلاغت، تهران، انتشارات الزهراء.

زرّین کوب، عبدالحسین (1383)از گذشتة ادبی ایران، تهران: سخن.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن (1389)الاتقان فی‌ علوم‌القرآن، ترجمة سیدم هدی حائری‌ قزوینی، تهران: امیرکبیر.

شمیسا، سیروس (1379)معانی، تهران: میترا.

شیرازی، احمدامین (1375)آیین بلاغت، جلد دوم، قم: حوزة علمیّه.

صبور، داریوش (1382)بر کران بیکران، تهران: سخن.

ضیف، شوقی (1390)تاریخ و تطوّر علوم بلاغت، ترجمة محمدرضا ترکی، تهران: سمت.

عرفان، حسن (1395)کرانه ها شرح فارسی مختصرالمعانی، جلد سوم، قم: هجرت.

کزّازی، میرجلال‌الدین (1380)زیباشناسی سخن پارسی(معانی)، تهران: نشر مرکز.

وحیدیان کامیار، تقی (1379)بدیع از دیدگاه زیبایی شناسی، تهران: انتشارات دوستان.

همایی، جلال الدین (1374)معانی و بیان، تهران: نشر هما.