باورسازی و باورسوزی در غزلیات سنایی و بررسی ارتباط آنها با گرایش های عارفانۀ وی: خوانش ساختارگرا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، شماره 48، تیر 1400، صفحه 307-339   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.684911

نویسنده

فاطمه سادات طاهری^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

چکیده

مقالۀ حاضر به بررسی مصادیق باورستیزی در غزلیات سنایی بر مبنای خوانش ساختارگرا می پردازد. عرفان و تصوف به دلیل نگرش متفاوت به خدا، جهان و انسان برای نخستین بار مفاهیم باورستیز را در ادبیات فارسی متجلی کرد و با تعابیر و شگردهای متفاوت بی اعتباری باورها و اندیشه های معتاد را مطرح کرد. با توجه به تقدم سنایی در بازنمایی منسجم مضامین عرفانی در شعر فارسی و توجه وی به جوهر فرهنگ، نگارنده با استفاده از رویکرد توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش های بنیادی که سنایی برای دگرگونی باورهای رایج در روزگار خویش چه شگردها و شیوه هایی را به کارگرفته؟، از این کار چه اهدافی داشته؟، این موضوع با گرایش های عارفانۀ وی چه ارتباطی داشته است؟ و شگردهای وی تا چه اندازه با خوانش ساختارگرا مطابقت دارد؟، می کوشد اثبات کند سنایی به سبب شهامت عرفانی، وارستگی روحانی و قلندرمنشی خود که می تواند تحت تأثیر سُکرگرایی و پیروی او از مکتب خراسان نیز باشد با به کارگیری مضامین قلندرانه و شیوه های وارونه سازی معنایی، تناقض گویی و سخن گفتن از زبان مجانین العقلا به منظور ایجاد تشکیک در اذهان، باورها و اندیشه های هم عصران خویش، مضامین خلاف عادتی آفریده که غریبی این مضامین و شگردهای زیرکانۀ وی موجب جلب توجه مخاطب شده و توانسته است به طور ناخودآگاه از یک سو موجب دگرگونی باورهای مخاطب و از سوی دیگر موجب پذیرش اندیشه های شاعر یا به تعبیر دیگر باورسوزی و باورسازی شود که این موارد از طریق بررسی مناسبات درونی موجود در متن غزلیات وی به دست می آید که از این جنبه با خوانش ساختارگرا همخوانی دارد.

کلیدواژه‌ها

غزلیات سنایی؛ خوانش ساختارگرا؛ باورسازی و باورسوزی؛ مضامین قلندرانه؛ وارونه سازی معنایی؛ تناقض گویی

مراجع

کتاب ها

احمدی، بابک(1370) ساختار و تاویل متن، تهران: نشر مرکز.

ایگلتون، تری(1380) پیش درآمدی بر نظریۀ ادبی، ترجمۀ عباس مخبر، ویراست دوم، تهران: نشر مرکز.

برتنس، هانس(1370) مبانی نظریه ادبی، ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: ماهی.

پارسا، محمد(1383) زمینه روان‌شناسی نوین، چاپ بیستم، تهران: بعثت.

پورنامداریان، تقی(1388) در سایۀ آفتاب، تهران: سخن.

تبریزی، محمدحسین بن خلف(1380) برهان قاطع، تهران: امیرکبیر.

داد، سیما(1387) فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ چهارم، تهران: مروارید.

دهباشی، مهدی و میرباقری‌فرد، سید علی اصغر(1388) تاریخ تصوف (1)، تهران: سمت.

رامپوری، غیاث الدین(1375) غیاث اللغات، تهران: امیرکبیر.

زرین کوب، عبدالحسین(1393) جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.

سنایی، مجدود بن آدم(1388) دیوان اشعار، مقدمه و تصحیح مدرس رضوی، تهران: سنایی.

سنایی، مجدود بن آدم (1336) دیوان اشعار، به کوشش مظاهر مصفّا، تهران: زوّار.

سنایی، مجدود بن آدم (1377) حدیقـﺔ الحقیقـﺔ و شریعـﺔ الطریقـﺔ، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.

شفیعی کدکنی، محمدرضا(1391) رستاخیز کلمات، چاپ دوم، تهران: سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1374) موسیقی شعر، چاپ چهارم، تهران: آگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1386) قلندریه در تاریخ، تهران: سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1373) در اقلیم روشنایی، تهران: آگه.

شمیسا، سیروس (1373) سیر غزل در شعر فارسی، چاپ چهارم، تهران: فردوس.

عطار، فریدالدین (1385) مصیبت نامه، تصحیح عبدالوهاب نورانی وصال، به اهتمام محمدحسین مجدم، تهران: زوار.

فتوحی رود معجنی، محمود (1386) بلاغت تصویر، تهران: سخن.

فروزان‌فر، بدیع الزمان (1350) سخن و سخنوران، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.

قشیری، ابوالقاسم(1387) ترجمۀ رسالۀ قشریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی فرهنگی.

متز، آدام(1377) تمدن اسلامی در قرن چهارم، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.

میرصادقی، میمنت(1385) فرهنگ نامه شعری، تهران: مهناز.

وبستر، راجرز(1382) پیش درآمدی بر مطالعه نظریه ادبی، ترجمه الهه دهنوی، تهران: روزگار.

هجویری، علی بن عثمان (1389) کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سخن.

مقالات

برج ساز، غفار (1388) چیستان، نخستین تجلی گاه تصویرهای پارادوکسی، فصلنامۀ زبان و ادب پارسی، شمارۀ 39، صص 77- 91.

سنگری، محمدرضا (1383) هنجارگریزی و فراهنجاری، نشریه شعر، شمارۀ40، صص 42 - 45.

صفوی، کوروش (1381) هنجار‌گریزی، فرهنگنامة ادبی فارسی، جلد2، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص1445 و 1446.

آلگونه جونقانی، مسعود (1399) رویکرد سنایی به تقابل های دوگانی، مطالعات عرفانی، شمارۀ 19، 29- 54.

فضیلت، محمود (1392) بنیان های معرفت شناسانه و ادبی در ناهمخوان های سنایی، پژوهش‌نامۀ انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی، سال سیزدهم، شمارۀ 1، صص 33- 56.

قائمی نیا، علیرضا( 1383) چیستی عقلانیت، نشریه ذهن، شمارۀ 17، صص 3- 12.

مشرف، مریم (1385) هنجارگریزی اجتماعی در زبان صوفیه، مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، سال چهاردهم، شمارۀ 52 و 53، صص135 تا 149.

میرباقری فرد، سید علی اصغر، طاهری، فاطمه سادات (1390) سفر آفاقی در متون عرفانی تا قرن هفتم هجری، مجله ادب فارسی دانشگاه تهران، شماره 193، صص 67 تا 82.

همدانی، مصطفی (1393) باور، فرهنگ علوم انسانی اسلامی پژوهه، قم: پژوهشکده باقرالعلوم (ع).