بررسی عناصر و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای و حماسی در ضرب‌المثل‌های رایج استان فارس

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 17، شماره 65، دی 1400، صفحه 129-160   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.1931352.2787

نویسندگان

میثم زارع¹؛ زهرا ریاحی زمین^{* 2}

¹دانشجوی دکتری ادبیات غنایی دانشگاه شیراز

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

ضرب‌المثل‌ها بخش بزرگی از فرهنگ یک قوم را تشکیل می‌دهند و آیینۀ تمام‌نمای اندیشه، ذوق، آداب و رسوم و عادات جامعه محسوب می‌شوند.لازم به ذکر است که اسطوره­ها و باورهای اسطور‌ه‌ای در ساخت مثل‌ها دخیل‌ هستند؛ زیرا مثل‌ها به عنوان قسمت مهمی از فرهنگ عامه نه تنها ریشه در تاریخ بلکه ریشه در اساطیر و مذاهب کهن نیز دارند. هدف از این پژوهش به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، بررسی عناصر و بن­مایه­های حماسی و باورهای اسطوره‌ای انعکاس یافته در مثل­های استان فارس از جمله شخصیت­های شاهنامه و باورهای اسطوره‌ایِ اژدها، سیمرغ، آب، آتش، خروس، دختر و اعداد است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که بدون برقرار ساختن پیوند میان ضرب‌المثل‌ و اسطوره نمی‌توان به معنای روشنی دست یافت. بن­مایه­های اساطیری موجود در ضرب­المثل­های استان فارس در برگیرندۀ مفاهیمی غنی­ همچون قدرت، زیبایی، اصل و نسب، آگاهی، بخت و اقبال، پاکی و... است. همچنین مشخص شد که مهم­ترین شخصیت حماسی که در ضرب‌المثل‌ها بازتاب یافته، شخصیت رستم است؛شایان ذکر است روایت نقّالان در ساخت مثل­ها تاثیر­گذار بوده است. درون‌مایة بسیاری از این ضرب‌المثل‌ها، متأثر از باورها و آیین‌های گذشته است. برخی از این باورها، پس از آمدن اسلام و فرهنگ اسلامی به ایران، رنگ اسلامی به خود گرفته­اند.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ حماسه؛ ضرب‌المثل؛ استان فارس؛ بن مایه

مراجع

آزاده، حسین. 1388. ضرب‌المثل‌های شمال فارس. چ1، شیراز: بیناد فارس‌شناسی و تخت جمشید.

ـــــــــــ . 1395. ضرب‌المثل‌های سیوندی. ج2. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی؛ سیوند.

آل‌ابراهیم، محمدرضا. 1393. ضرب‌المثل‌های سابناتی، چ1. استهبان: سته‌بان.

آیدنلو، سجاد. 1382. «نشانه‌های اساطیری افراسیاب در شاهنامه». پژوهش‌های ادبی. س1. ش2. صص36ـ7. 

استوار، نوذر. 1392. برگزیده اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های ترکی قشقایی. شیراز: قشقایی؛ تخت جمشید.

اسکندری، اکبر و اسکندری، نسرین. 1385.  ارسنجان‌نامه. چ1. شیراز: نوید شیراز.

اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. 1387.اسطوره، بیان نمادین. چ2. تهران: سروش.

اقتداری لارستانی، احمد. 1371.  لارستان کهن و فرهنگ لارستانی. چ2. تهران: جهان معاصر.

الیاده، میرچا. 1375.  مقدّس و نامقدِس. ترجمۀ نصرالله زنگوئی. تهران: سروش.

ــــــــــ . 1382.  افسانه و واقعیت. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ2. تهران: پاپیروس.

الیاده، میرچا و دیگران. 1388. اسطوره و آیین از باستان تا امروز. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. تهران: اسطوره.

امیری اردکانی، محمد. 1397. فرهنگ گویش اردکان فارس. اصفهان: پیام علوی.

انجوی‌شیرازی، سیّد ابوالقاسم. 1369. فردوسی‌نامه مردم و شاهنامه. چ3. تهران: علمی.

انصاری، جلیل. 1387. ضرب‌المثل‌های رایج لری ممسنی. ممسنی: فریاد کویر.

بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد. 1353.  تاریخ بلعمی. تصحصح ملک‌الشعرا بهار. چ2. تهران: زوار.

بهار، مهرداد. 1374. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.

ــــــــــ . 1386. جستاری در فرهنگ ایران. چ2. تهران: اسطوره.

بهروزی، علی‌نقی. 1348. واژه‌ها و مثل‌های شیرازی و کازرونی. شیراز: اداره کل فرهنگ و هنر فارس.

بهمنیار، محمد. 1369. داستان‌نامه بهمنیاری. به کوشش فریدون بهمنیار. تهران: دانشگاه تهران.

پورداوود، ابراهیم. 1377.  یشت‌ها. ج1و2. تهران: اساطیر.

بیهقی، ابوالفضل. 1385. تاریخ بیهقی. به کوشش خطیب رهبر. چ10. تهران: مهتاب.

بیهقی، حسینعلی. 1365. پژوهش و بررسی فرهنگ ایران. مشهد: آستان قدس رضوی.

جابز، گرترود. 1380. سمبل‌ها ترجمۀ محمدرضا بقاپور. تهران: مترجم.

جعفری، بهادر و جعفری، راضیه. 1386. لپویی ستاره درخشان. شیراز: ایلاف.

جوادی، شفیع. 1374.  گیاهان مقدس. تهران : موسسه جغرافیایی و انتشارت ارشاد.

هال، جمیز 1383. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب .ترجمۀ رقیه بهزادی. چ2. تهران: فرهنگ معاصر.

حاتمی، حافظ و شکرانه، نغمه. 1397. «اسطوره در متل کودکان». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش52. صص118ـ95.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1380. دیوان. تهران: فکر برتر.

حسنی، زهرا و علی‌محمد نعمت‌اللهی. 1392.  آباده دروازه تمدن فارس. اصفهان: پارس ضیا.

خدیش، حسین. 1379.  فرهنگ مردم شیراز. شیراز: دانشنامه فارس.

دادگی، آذرفرنبغ. 1369.  بندهش. به کوشش مهرداد بهار. تهران: توس.

داورپناه، جمیله و ترکمان، غلامحسین. 1391. مجموعه اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های شیرازی. چ4. شیراز: ایلاف.

دلاشو، م.لولفر. 1386. زبان رمزی در قصه‌های پریوار. ترجمۀ جلال ستاری. چ2. تهران: توس.

دهخدا، علی اکبر. 1361.  امثال و حکم. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــ . 1377.  لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران.

ذوالفقاری، حسن. 1386. «هویت ایرانی و دینی در ضرب‌المثل‌های فارسی». مطالعات ملی. س8. ش2. صص 53ـ27.

ذوالفقاری، حسن. 1387. «قهرمانان شاهنامه در ضرب‌المثل‌های فارسی». فرهنگ مردم. ش25و24. صص 169ـ162.

ــــــــــــــ . 1394. زبان و ادبیات عامه ایران. تهران: سمت.

رحیمی، حبیب و هاشمی، سهیلا. 1388. جام ارسنجان نما. قم: دانشوران.

رحیمی و همکاران. 1399. «بررسی بن‌مایه اساطیری در افسانۀ سیستانی نهنگ بور و شهزاده». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س16. ش57. صص 125ـ93.

رستگار فسایی، منصور. 1379. اژدها در اساطیر. چ1. تهران: توس.

ــــــــــــــ . 1383. پیکرگردانی در اساطیر. چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رشیدی، خسرو. 1396.  شهرستان خرم بید و فرهنگ مردم آن. شیراز: تخت جمشید ـ قشقایی.

رضایی، غلامرضا. 1387.  شهر من فسا از نگاهی دیگر. شیراز: نوید شیراز.

رضی، هاشم. 1381. دانشنامه ایران باستان. چ1. تهران: سخن.

ــــــــــ . 1383.  جشن‌های آتش. چ2. تهران: بهجت.

روئین اهلی، پروانه. 1396.  ضرب‌المثل‌های شهر اهل. شیراز: نوید شیراز.

شوالیه، ژان و گربران، آلن. 1385.  فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. ج1. چ1. تهران: جیحون.

شیبانی، حمیدرضا. 1398. ضرب‌المثل‌ها و واژگان شهر صغاد. شیراز: ادیب مصطفوی.

شیرمحمدی، مهری. 1389. «باران خواهی در ایران»، حافظ، شماره 73، صص16-.11.

شیمل،آنه ماری. 1388. راز اعداد. ترجمۀ فاطمه توفیقی. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

صفا، ذبیح‌الله. 1384.  حماسه‌سرایی در ایران. چ7 :تهران: امیرکبیر.

عبدالهی، منیژه. 1381. فرهنگنامه جانوران در ادب پارسی. چ1. تهران: پژوهنده.

عبید زاکانی، نظام‌الدین. 1343.  کلیات عبیدزاکانی. تهران: زوار.

عزیزی‌فر، عباس. 1394. «بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در داراب نامه طرسوسی». متن‌شناسی ادب فارسی. س7. ش4. صص118ـ110.

عسکری چاوردی، جواد و سلیمان خدادای. 1390. ضرب‌المثل‌های محلی پس کرانه‌های شمال خلیج فارس(لامرد). قم: عطش.

عطار، فریدالدین. 1386.  مصیبت‌نامه. تهران: سخن.

عفیفی، رحیم. 1383.  اساطیر و فرهنگ ایران. چ2. تهران: توس.

عمادی، نظام. 1385.  گویش مرودشت. چ1. شیراز: ایلاف.

فردوسی، ابوالقاسم. 1384.  شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. چ5 . تهران: قطره.

قلی‌پور، حجت‌الله. 1384.  یاقوت سبز /تاریخ و جغرافیا و فرهنگ مردم شهرستان پاسارگاد ـ سعاد‌تشهر. شیراز: نوید شیراز.

قلی‌زاده، خسرو. 1391.دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.

کزازی، جلال‌الدین. 1370.  مازهای راز. چ1 تهران: مرکز.

کمال‌دار، محمدعلی. 1376. « ضرب‌المثل‌های رونیز»، روزنامه خبر جنوب. ش4752. 29بهمن.

مردانی، اسدالله. 1378. آتالار سوزو :ضرب‌المثل‌های ترکی قشقایی(ترکان جنوب ایران). شیراز: کیان‌نشر.

مک‌کال، هنریتا. 1375. اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمۀ عباس مخبر. چ2. تهران: مرکز.

ملک‌زاده، محمدجعفر. 1383.  فرهنگ مثل‌ها، اصطلاحات و کنایات عامیانه زرقانی. تهران: نیک‌آیین.

مقدّسی، اقدس. 1394.  آداب و رسوم مردم داراب. تهران: زبانکده کلام.

مینوی‌خرد. 1354.  به کوشش احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

ندیم، مصطفی. 1388. برخی کارکردهای اجتماعی ضرب‌المثل‌های شیرا‌زی، شیراز: ملک سلیمان.

نورآقایی، آرش. 1388. عدد، نماد، اسطوره. تهران: نقد افکار.

نوروزی، علی‌مدد. 1383.  طللوع سبز (تاریخ و فرهنگ مردم کوهمرۀ جروق). قم: سرور.

هدایتی، مهرداد. 1388. حرف‌های گوشه‌دار مثل‌های تر، تعبیرات و اصطلاحات پهلودار فیروزآباد. شیراز: نوید شیراز.

واحددوست، مهوش.1379. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. چ1. تهران: سروش.

هفت‌لشکر. 1377. به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

همایونی، صادق. 1371.  فرهنگ مردم سروستان. مشهد: آستان قدس رضوی.

هینلز، جان. 1391.  شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ16. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر. 1391. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها درادبیات فارسی. چ4. تهران: فرهنگ معاصر.