مام خاک در اساطیر و باور ملل و جایگاه آن در شواهدی از آثار سنایی غزنوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 17، شماره 65، دی 1400، صفحه 281-305   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.685321

نویسندگان

لیلا مطیع شیرازی¹؛ محمد هادی خالق زاده^{* 2}؛ محمد رضا معصومی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد یاسوج، دانشگاه آزاد اسلامی، یاسوج، ایران

²استادیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یاسوج، دانشگاه آزاد اسلامی، یاسوج، ایران

چکیده

 خاک نماد سردی و تجدید حیات است؛ مردگان به زیرخاک می‌روند تا تجدید حیات کرده و به ‌صورتی نو ظاهر شوند، به تعبیری زمین، مادر هستی و خاک بستری برای باروری و حیات بشر است. سنایی غزنوی به‌ شهادت شمار زیادی از ابیات دیوان و نیز مثنوی حدیقه‌اش با فرهنگ باستانی ایران به ‌خوبی آشنایی داشته وعناصر و مضامین اساطیری در شعر او نمودهای مختلفی دارد. این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلی محتوا، بر آن است تا رد پای اساطیری مام خاک را در شواهدی از آثار سنایی غزنوی بررسی کند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که سنایی به ‌خوبی توانسته است با بهره‌گیری از سرچشمة غنی اساطیر ایرانی و فرهنگ اسلامی، اسطورۀ حیات و آفرینش از خاک را در آثارش نشان دهد؛ همچنین وی به ارتباط، تضاد و وحدت عناصر چهارگانه از جمله خاک با عناصر دیگر و مزاج آن‌ها آگاهی کامل داشته است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ سنایی؛ خاک؛ عناصر چهارگانه؛ آفرینش

مراجع

قرآن کریم.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم و سیّد‌مهدی نورانی. 1387. «اسطوره دمترـ پرسفونه». پژوهشنامه ادیان. س2. ش4. صص46ـ25. 

احمدی،منا و احمد خاتمی. 1397،« بازتاب پاره‌ای از عناصر اساطیری در همای و همایون». فصلنامه علمی ادبیات عرفانی واسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش53. صص40ـ13. 

بلعمی، ابوعلی. .1378 .تاریخ بلعمی. تصحیح: محمدتقی بهار، به کوشش محمد گنابادی. چ4. تهران: زوار.

بلک، جرمی و آنتونی گرین .1383. فرهنگ نامه خدایان، دیوان و نمادهای بین النهرین باستان. ترجمه پیمان متین. چ1. تهران: امیرکبیر.

بهار، مهرداد. 1362. پژوهشی در اساطیر ایران. چ1. تهران: توس.

................. 1375. پژوهشی در اساطیر ایران، چ4. تهران: آگاه.

پورخالقی چترودی، مه دخت و فرزاد قائمی.1389. «تحلیل نمادینگی آتش در اساطیر بر مبنای نظریۀ همترازی و رویکرد نقد اسطوره‌ای». جستارهای ادبی. س4. ش17. صص 119ـ95.

پورداوود، ابراهیم. 1356. .یشت‌ها. به کوشش بهرام فره‌وشی.ج 1. چ3. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1386. رمز و داستان‌های رمزی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

جرجانی، سید اسماعیل. 1364. ذخیرۀ خوارزمشاهی. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

خوارزمی، حمید رضا و لاله محمود آبادی. 1395. «چهار آخشیج در اوستا». فصلنامه پازند. س12. ش45. صص 34ـ21.

درویش، محمدرضا. 1355. گامی در اساطیر.چ2. اصفهان: بابک.

دهخدا، علی‌اکبر. 1372. لغت‌نامه. چ8. تهران: دانشگاه تهران.

رستگار فسایی، منصور. 1388. «پیکر گردانی در اساطیر». تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ستاری، رضا و سوگل خسروی. 1392. «بررسی خویشکاری‌های آناهیتا و سپندارمذ در اسطوره و پیوند آن با پیشینۀ مادر سالاری». فصلنامه علمی ادبیات عرفانی واسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش32. صص 78ـ57.

سنایی غزنوی، مجدودبن آدم. 1372. «حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه»، به تصحیح مدرس رضوی. چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

ـــــــــــــــــــــــــ . 1396. «سیرالعباد الی المعاد». تصحیح و توضیح: مریم السادات رنجبر. چ2. تهران: مولی.

ـــــــــــــــــــــــــ .1380. دیوان. تصحیح مدرس رضوی. چ7. تهران: کتابخانۀ سنایی.

ابوعلی سینا. 1370. قانون در طب . ترجمه: عبدالرحمن شرفکندی. چ4. تهران: سروش.

صبوری، نرجس‌بانو. 1395. «بازتاب نظریۀ جهان کوچک و جهان بزرگ در باور ایرانیان پیش از اسلام». مجله علمی پزشکی جندی شاپور. س15. ش30. صص 71ـ80.

صدقه، جان. 1377. «زمین در اساطیر کهن». ترجمه محمدرضا ترکی. شعر تابستان. ش23. صص 72ـ75.

صدیقی، غلامحسین. 1324.«جرعه افشانی بر خاک». مجله یادگار. س4. ش8. صص 47ـ51.

صفاری، محمد معین. 1395. «بررسی عناصر اربعه (آب، باد، خاک و آتش) در آثار محمدرضا شفیعی کدکنی». مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه. س2. ش1.صص 37ـ23.

طاووسی، محمود و آمنه درودگر.1390. «اسطوره وادبیات مدرن». فصلنامه علمی ادبیات عرفانی واسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش23 . صص 111ـ93.

عروج‌نیا، پروانه و لیلا هوشنگی. 1395. «متون دینی زرتشتی و محیط‌زیست؛ نقش انسان در آبادانی زمین و طبیعت». پژوهشنامۀ ادیان. س10. ش20. صص 131ـ111.

علامی، ذوالفقار. 1386. «آسمان پدر و زمین مادر در شعر فارسی». فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا. س17.. ش68. صص 119ـ149.

غنی، قاسم. 1383. تاریخ تصوف در اسلام. چ9. تهران: زوار.

فضائلی، سودابه. 1395. «خدای بانوان آب وخاک». انسان‌شناسی و فرهنگ. س5. ش12. صص 42ـ27.

قائمی، فرزاد. 1388. «تحلیل سیرالعباد الی المعاد سنایی‌غزنوی براساس روش نقد اسطوره‌ای». ادبیات عرفانی دانشگاه الزهراء. س1. ش1. صص 148ـ121.

قائمی، فرزاد، محمدجعفر یاحقی و مهدخت پورخالقی. 1388. «تحلیل نمادینگی عناصر خاک و باد در اساطیر و شاهنامۀ فردوسی براساس نقد اسطوره‌ای». ادب پژوهی گیلان. س3.ش10. صص 82ـ58.

قوی‌پنجه، زهرا. 1388. «رمزگشایی نماد خاک در هنر سرزمین رازها». مجله هنر. س8. ش79. صص 173ـ158.

کاویانی پویا، حمید. 1396. «بررسی تطبیقی آفرینش انسان در اساطیر و ادیان ایران و میانرودان». الهیات تطبیقی. س8. ش17. صص 156ـ139.

گریمال، پییر. 1396. انسان و اسطوره. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ1. تهران: هیرمند.

مجید‌زاده، یوسف. 1379. تاریخ و تمدن ایلام. چ2. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مهدی‌زاده، فاطمه. 1391. پایان‌نامه کارشناسی ارشد «بررسی و تحلیل اسطوره‌های ایرانی». دانشگاه علامه طباطبایی.

نجمی، شمس‌الدین. 1394. «واکاوی اسطوره‌ای جرعه افشانی». نشریه ادب و زبان شهید باهنر کرمان. س18. ش38. صص 361ـ340.

نیکدار اصل، محمدحسین. 1395. «کارکردهای هنری عناصر چهارگانه در قصایدخاقانی». کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی. س17. ش32. صص 138ـ103.

واحددوست، مهوش. 1379. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه. چ2. تهران: سروش.