پژوهشی پیرامون چهره اولیاءاللهی و عرفانی کاوه آهنگر در روایات عامیانه و نقالی شاهنامه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 17، شماره 65، دی 1400، صفحه 13-38   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.685322

نویسندگان

بهزاد اتونی^{* 1}؛ بهروز اتونی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آیت‌الله بروجردی

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

چکیده

کاوة آهنگر به عنوان اولین پهلوان شاهنامه، از جمله شخصیت‌هایی است که نامی از او در متون اوستایی و پهلوی نیست و به عقیدة برخی پژوهشگران، چهره‌ای نوظهور در ادب حماسی به شمار می‌آید. تنها خویشکاری‌های کاوه در شاهنامه، یاری رساندن فریدون در قیام علیه ضحاک و ساخت درفشی ملّی برای ایرانیان است. او پس از به انجام رساندن این دو خویشکاری، ناگهان از صحنة داستان کنار می‌رود و گرفتار سرانجامی نامشخص می‌شود، اما در برخی متون نقّالی و عامیانه، داستان این چهرة پهلوانی گونه‌ای دیگر است. شخصیت او در این متون، نه به عنوان پهلوانی ملی، بلکه به عنوان یکی از اولیاءالله که با یاری جستن از نیروهای قدسی و ماورائی، در برابر نیروهای اهریمنی می‌ایستد، نمود یافته است. این جستار با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بیان مضامین داستانیِ زندگی کاوة آهنگر با توجه به متون عامیانه و نقّالی شاهنامه است. نگارنده بر این باور است که بسیاری از مضامین داستانیِ زندگی کاوة آهنگر در متون عامیانه و نقّالی شاهنامه از قبیلِ: رسیدن به مقام اولیاءاللّهی، ساخت درفش کاویانی به یاری اسماءالله و نقوش و نوشته‌های مینوی، طلسم افکنی بر راهِ شخصیت‌های اهریمنی، منطق‌الطیردانی او، و سرانجامِ زندگیش که با مرگی اختیاری پایان می‌یابد، همگی برگرفته از داستان‌های اولیاءالله، متصوفه و شاهانِ فره‌مندِ ایرانی است.

کلیدواژه‌ها

کاوه؛ شاهنامه؛ طومار نقّالی؛ متون عامیانه؛ اولیاءالله

مراجع

قرآن

ابن‌اثیر، عزالدین. 1383. تاریخ کامل. ترجمة سیّد حسین روحانی. ج3. چ3. تهران: اساطیر.

ابن‌شهر آشوب، ابوجعفر محمدبن علی. 1379. مناقب آل ابی طالب(ع). ج2. قم: علامه.

افلاکی، شمس‌الدین. 1362. مناقب العارفین. به کوشش تحسین یازیجی. تهران: دنیای کتاب.

الیاده، میرچا. 1383. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمة رؤیا منجّم. چ3. تهران: علم.

ـــــــــــ . 1389. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

ـــــــــــ . 1362. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

ـــــــــــ . 1388. شمنیسم. ترجمة محمدکاظم مهاجری. چ2. قم: ادیان.

انجوی شیرازی، ابوالقاسم. 1369. فردوسی‌نامه. ج3. تهران: علمی.

ایونس، ورنیکا. 1385. اساطیر مصر. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. چ2. تهران: اساطیر.

بلعمی، ابوعلی. 1386. تاریخ بلعمی. تصحیح ملک الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: هرمس.

بهار، مهرداد. 1384. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.

بیرونی، ابوریحان. 1386. آثار الباقیه. ترجمة اکبر دانا سرشت. چ5. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــ . 1362. تحقیق ماللهند. ترجمة منوچهر صدوقی سها. ج1. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

تفسیر قرآن پاک. 1348 .تصحیح علی روافی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

جامی، عبدالرحمن‌بن احمد. بی‌تا. نفحات الانس من حضرات القدس. تصحیح مهدی توحیدی‌پور. تهران: کتابفروشی محمودی.

جعفری دهقی، محمود و مجید پوراحمد 1393. «گرز گاو سر فریدون و منشاء آن». ادب فارسی. س3. ش2. صص56ـ39.

خوارزمی، ابوعبدالله محمدبن احمد. 1428 ه.ق. مفاتیح العلوم. تحقیق عبدالامیراعسم. بیروت: دارالمناهل.

دریایی، تورج. 1382. «کاوة آهنگر، صنعتگری هندی و ایرانی؟». ترجمة عسگر بهرامی. مجلة معارف. س20. س1. صص84ـ74.

دماوندی، مجتبی. 1388. جادو در اقوام، ادیان و بازتاب آن در ادب فارسی. سمنان: دانشگاه سمنان.

دوستخواه، جلیل. 1370. «کاوة آهنگر به روایت نقّالان». ایران‌نامه. صص144ـ122.

رضایی، مهدی. 1383. آفرینش و مرگ در اساطیر. چ1. تهران: انتشارات اساطیر.

زرین‌قبانامه. 1393. مقدمه، تصحیح و تعلیقات سجاد آیدنلو. تهران: سخن.

سام‌نامه. 1386 . منتسب به خواجوی کرمانی. تصحیح دکتر میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

شاهنامة نقّالان. 1396. نوشتة عباس زریری اصفهانی. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.

ششتمدی، علی و ابراهیم استاجی. 1399. « نقد ساختاری روایت در داستان کاوة آهنگر». دوفصلنامه ادبیات پهلوانی دانشگاه لرستان. ش4. صص159ـ139.

شهرانی اردستانی، محمدحسین. بی‌تا . انوار المجالس، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

شهمردان، رشید. 1354. «درفش کاویان، پرچم شاهنشاهی ایران باستان. نشریة بررسی‌های تاریخی. س10. ش1. صص272ـ251.

صفا، ذبیح الله. 1332. حماسه سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

طاهری، محمدمهدی و معصومه خامنه. 1398. «حفاظت تفویضی از شهرهای اسلامی در عجایب نگاری‌های مسلمانان در سده‌های میانه». تاریخ علم. صص291-263.

طومار شاهنامه. 1399. به کوشش سید مصطفی سعیدی. چ3. تهران: خوش‌نگار.

طومار کهن شاهنامة فردوسی. 1395. جمشید صداقت‌نژاد. تهران: دنیای کتاب.

طومار نقالی شاهنامه. 1391. مقدمه، ویرایش و توضیحات سجاد آیدنلو. تهران: به نگار.

فخرالدین رازی، محمدبن عمر. 1396 ه.ق. شرح اسماء الله الحسنی للرازی. القاهره: مکتبة الکلیات الازهریه.

فرامرزنامة بزرگ. 1394. به کوشش ماریولین فان زوتفِن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. 1366. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر یکم. نیویورک: بیلیوتکا پرسیکا.  

قشیری، ابوالقاسم. 1361. ترجمة رسالة قشیریه، ترجمة حسین‌بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قمی، عباس. 1390. منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل. تهران: مبین اندیشه.

قندوزی حنفی، سلیمان. بی‌تا. ینابیع المودة. بیروت: مؤسسه الاعلمی لِلمطبوعات.

کاشفی، ملاحسین. 1320. اسرار قاسمی. چاپ سنگی: چاپخانة فتح الکریم.

کاسیرر، ارنست. 1390. فلسفة صورت‌های سمبلیک: اندیشة اسطوره‌ای. ترجمة یدالله موقن. چ3. تهران: هرمس.

کریستن‌سن، آرتور. 1384. کاوة آهنگر و درفش کاویان. ترجمة منیژة اَحَدزادگان آهنی. تهران: طهوری.

مادح، قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به کوشش سیّد ضیاءالدین سجادی.تهران: موسسه مطالعات اسلامی.

مجلسی، محمدباقربن محمد تقی. 1386 . بحارالانوار، ج14. دارالکتاب الاسلامیه.

مختاری. 1397. شهریارنامه. تصحیح و تحقیق رضا غفوری. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن.

مقدسی، مطهربن طاهر. 1374. آفرینش و تاریخ. ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.

مرزبان فارسی، رفیع الدین. 1399. فرامرزنامة کوچک. تصحیح ابوالفضل خطیبی و رضا غفوری، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار و انتشارت سخن

مشکین‌نامه. 1386. طومار نقّالی حسین بابا مشکین. به اهتمام داوود فتحعلی بیگی.چ2. تهران: نمایش.

موسوی، سید کاظم و اشرف خسروی. 1388.. «کاوه، آهنگری فرودست یا خدایی فرود آمده». بوستان ادب. س1. ش1. ، صص 160ـ147.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1358. کشف المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی با مقدمة قاسم انصاری. تهران: طهوری.

هفت‌لشکر. 1377. مقدمه و تصحیح مهران افشاری و مهدی مدائنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

یَسنا. 1387 . تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. چ2. تهران، اساطیر.