بررسی تطبیقی عشق و عقل در اشعار حافظ و آثار فارسی سهروردی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 12، شماره 42، اردیبهشت 1401، صفحه 82-95   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد جاوید صباغیان^{* 1}؛ ریحانه واعظ شهرستانی²

¹استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

²دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران.

چکیده

یکی از مهمترین مضمون‌های مشترک قابل مقایسه در اشعار حافظ و آثار فارسی شیخ اشراق، مفهوم عشق و عقل است. همان اندازه که سهروردی در جایگاه حکیم در تک تک رساله‌های فارسی خود به عقل پرداخته، در سراسر دیوان خواجۀ شیراز نیز سخن از عشق است و هر دو در آثار خود نظری نیز به مفهوم مقابل آن داشته‌اند. اگر سهروردی حکیمی است که دل هم در گرو عقل دارد و هم عشق، حافظ نیز شاعری اندیشمند است که از مقولۀ عقل غافل نمانده، همواره در اشعارش به نقد آن پرداخته است. در مجموعۀ آثار فارسی سهروردی تنها یک رساله به عشق اختصاص دارد، ولی به جرأت می‌توان گفت، وی حق مطلب را در مورد عشق ادا کرده، به مراحل و مراتب مختلف آن پرداخته و نقش و جایگاه عشق را در حکمت اشراقی به خوبی تبیین کرده است. پژوهش حاضر بیش از سایر رساله‌ها از رسالۀ فی الحقیقه العشق بهره برده است؛ چرا که بیشتر با اشعار حافظ قابل مقایسه و تطبیق است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای انجام گرفته است. نتیجه این‌که از نظر شیخ اشراق عقل و عشق لازم و ملزوم یکدیگرند. عشق زادۀ عقل است و برای رسیدن به عقل کل که در نزدیک‌ترین فاصله با نورالانوار است، راهی به جز عشق وجود ندارد. از آن سو، حافظ به‌ندرت از عقل قدسی سخن می‌گوید و به جز ابیاتی چند، هر جا سخن از عقل می‌آورد، منظور او عقل جزئی است و در قیاس میان عقل و عشق آنچه برای او اصالت بیشتری دارد، عشق است. این دو متفکر، با وجود اختلاف نظرهایی، در بیان روشِ نائل شدن به حقیقت و در رجحان عشق بر عقل برای وصول به جمال و کمال مطلق با یکدیگر هم‌رأی و هم‌عقیده هستند.

کلیدواژه‌ها

عقل؛ عشق؛ تطبیق؛ حافظ؛ سهروردی

مراجع

ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1380). دفتر عقل و آیت عشق. تهران: نشر نو.

اسلامی، علی اصغر (1397، تیر ماه). پیوست یا گسست عقل و عشق در غزل حافظ. سومین همایش بین‌المللی ادبیات و زبانشناسی. دانشگاه علامه طباطبایی تهران.

پورنامداریان، تقی (1390). عقل سرخ، شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی. تهران: سخن.

جوادی زاویه، سیده فاطمه (1392). عقل و عشق از دیدگاه ابن‌سینا و سهروردی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه باقرالعلوم، قم. ایران.

حافظ، خواجه شمس‌الدین محمد حافظ (۱۳۲۰). دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: سینا.

خرمشاهی، بهاء‌الدین (1384). ذهن و زبان حافظ. تهران: ناهید.

خرمشاهی، بهاء‌الدین (1389)، حافظ‌نامه، تهران: علمی و فرهنگی.

رجائی بخارائی، احمدعلی، (1375). فرهنگ اشعار حافظ، تهران: علمی.

رحیمی، کبری؛ رحیمی، سعدالله (1397، مرداد ماه). عقل و عشق در رسالۀ عقل سرخ شهاب الدین سهروردی. مجموعه مقالات دومین همایش علمی پژوهشی رهیافت‌های نوین در علوم انسانی ایران. ایلام.

روزبه، محمدرضا؛ فلاحی‌نسب، محمد (1392، شهریورماه). تقابل عقل و عشق در اندیشۀ حافظ از منظر ساختگرایی. هشتمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. دانشگاه زنجان.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1372). مجموعۀ مصنفات. ج. 3. تصحیح و مقدمۀ سید حسین نصر و مقدمه و تحلیل فرانسوی هانری کربن. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

علی‌جولا، الهام؛ آشوری، هنگامه (1391). بررسی تطبیقی مفهوم عرفانی عشق در اندیشۀ عطار و سهروردی. نشریۀ زبان و ادب فارسی. 65 (226)، 54-24

کمالی‌زاده، طاهره (1389). مبانی حکمی حسن و عشق در رسالۀ فی الحقیقۀ العشق سهروردی. جاویدان خرد. 1 (2)، 43-29.

محمدنژاد، یوسف (1373). عقل و عشق در منظومه‌های برجستۀ عرفانی فارسی. (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد). دانشگاه شهید چمران، اهواز. ایران.

مرتضوی، منوچهر (1388). مکتب حافظ. تهران: توس.

نصر، سید حسن (1394). سه حکیم مسلمان. ترجمۀ احمد آرام. تهران: امیرکبیر.