بررسی جلوه‌های فرهنگ عامۀ ایرانی در سفرنامه‌های هینریش بروگش آلمانی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 3، دوره 13، شماره 48، مهر 1400، صفحه 1-34   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2021.685682

نویسندگان

فرشاد اسکندری شرفی^{* 1}؛ مهدی صادقی درویشی²؛ وحید مبارک³

¹کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

²کارشناسی ارشد آموزش زبان انگلیسی، گروه زبان‌شناسی و زبان‌های خارجه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

³گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

فرهنگ عامه مجموعه آیین‌ها و مراسم، اسطوره‌ها، افسانه‌ها، داستان‌ها، مَثَل‌ها، ترانه‌ها، لالایی‌ها، چیستان‌ها، بازی‌ها و سرگرمی‌ها، باورها و خرافه‌ها و... یک قوم است. سفرنامه‌ها از جمله نوشته‌هایی است که اطلاعات وسیع و ارزشمندی از اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... مردم سرزمین‌های گوناگون در آن‌ها یافت‌می‌شود. بنابراین واکاوی این‌گونه نوشته‌ها در شناخت جلوه‌های فرهنگ عامۀ یک سرزمین بسیار مؤثر است. در این پژوهش که با روشی توصیفی- تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای صورت می‌گیرد، دو سفرنامۀ «سفری به دربار سلطان صاحبقران» و «در سرزمین آفتاب»، نوشتۀ هینریش بروگش آلمانی، که در زمان ناصرالدین شاه دو بار به ایران سفر کرده‌، با هدف بازخوانی جلوه‌های فرهنگ عامۀ ایرانی عصر قاجار، بررسی شده‌است. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از این سفرنامه‌ها به شرح و توصیف مؤلفه‌های فرهنگ عامۀ ایرانی اختصاص دارد. وصف صورت و سیرت ایرانیان، زیورآلات و آرایش، شکار، جشن‌ها و شادمانی‌ها، آیین سوگواری محرم، آیین ازدواج و عروسی، آیین مرگ، آداب و عادات غذاخوردن، آداب مهمانی و مهمان‌نوازی، زبان و ادبیات عامه، بناها و مکان‌های عامیانه، هنرهای عامیانه و صنایع دستی و باورها و خرافات مهم‌ترین عناصر فرهنگ عامۀ ایرانی است که بروگش در سفرنامه‌های خود با نگاهی تیزبین و فراگیر پیرامون آن‌ها سخن گفته‌است. در بخش‌هایی از سفرنگاره‌های بروگش، ذهنیت و نگاه «غربی» به «شرقی» که «دیگری» را با «خود» مقایسه می‌کند و «خود» را برتر می‌شمارد، به چشم می‌خورد. هر چند که قضاوت‌های منصفانه نیز در آن‌ها کم نیست و می‌تواند وجه تمایز این سفرنامه‌ها با بسیاری از سفرنامه‌های اروپایی باشد.

کلیدواژه‌ها

سفرنامه؛ مفهوم «من» و «دیگری»؛ هینریش بروگش آلمانی؛ فولکلور؛ فرهنگ عامۀ ایرانی

مراجع

منابع

1. آرین‌پور، یحیی. (1387). از نیما تا روزگار ما (تاریخ ادب فارسی معاصر). ج 3. چ پنجم. تهران: زوار.
2. انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم و محمود ظریفیان. (1371). گذری و نظری در فرهنگ مردم. چ اول. تهران: اسپرک.
3. بروگش، هینریش. (1374). در سرزمین آفتاب (دومین سفرنامۀ هینریش بروگش). ترجمۀ مجید جلیلوند. چ اول. تهران: مرکز
4. ــــــــــــــــ (1389). سفری به دربار سلطان صاحبقران. ترجمۀ محمدحسین کردبچه. چ سوم. تهران: اطلاعات.
5. بست، الیور. (1391). «سیاحان و کاوشگران آلمانی در ایران». در: تاریخ روابط ایران و آلمان. ترجمۀ حورا امین و همکاران. زیر نظر پیمان متین. چ دوم. تهران: امیرکبیر. صص 169- 179.
6. تمیم‌داری، احمد. (1398). فرهنگ عامه. چ ششم. تهران: مهکامه.
7. جعفری، محمد. (1397). درآمدی بر فولکلور ایران. چ سوم. تهران: جامی.
8. ذوالفقاری، حسن. (1398). زبان و ادبیات عامۀ ایران. چ چهارم. تهران: سمت.
9. سیپک، ییری. (1384). ادبیات فولکلور ایران. ترجمۀ محمد اخگری. چ اول. تهران: سروش.
10. محجوب، محمدجعفر. (1386). ادبیات عامیانۀ ایران (مجموعه مقالات دربارۀ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران). به کوشش حسن ذوالفقاری. چ سوم. تهران: چشمه.
11. نامور مطلق، بهمن. (1388). «درآمدی بر تصویرشناسی». مطالعات ادبیات تطبیقی. سال 3. شماره 12. صص 119- 138.