بروج و علم احکام نجوم مربوط به آن در دیوان سنایی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 9، دوره 13، شماره 48، مهر 1400، صفحه 186-214   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2021.685688

نویسندگان

احمد روستایی شلمانی¹؛ احمد زاکری^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، کرج دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

چکیده

منجمان از حرکت سیارات و قرار گرفتن مدار آن‌ها در کمربند آسمانی پیشگویی‌هایی انجام داده‌اند و این پیشگویی را بر مبنای علم یا فن احکام نجوم استدلال می کرده‌اند. در تعریف این صنعت گفته اند که ، شناخت کیفیت استدلال از گردش افلاک و مطالعه برج‌ها و حرکت ستارگان است، بر آنچه در زیر فلک قمر پیدا خواهد شد، پیش از پیدا شدن آن. این دانش سابقه‌ای بسیار دیرین در حوزه‌ی دانش بشری دارد. پیشینه‌ی آن به بابلیان باستان و سپس به یونانیان باز می‌گردد که در بسط و گسترش آن نقش به سزایی ایفا کردند. دانش احکام نجوم که در ابتدا در انحصار ستاره‌شناسان و ریاضی‌دانان بود کم‌کم به حوزه‌ی علوم دیگر نیز بسط یافت به گونه‌ای که؛ حتی پزشکان در بعضی از ادوار برای درمان بیماران خود دست به دامان دانش نجوم می شدند. شاعران نیز از این دانش غافل نبودند و در دوره‌های آغازین شعر فارسی تا سده‌های هفت و هشت در سروده‌های خویش از آن بهره بردند و به خلق مضامین پرداختند تا نسبت به شعرای دیگر اظهار فخر نمایند. احکام مربوط به منطقة‌البروج یا احکام مربوط به یکایک برج های دوازدگانه و یا ستارگان مشهور در هر یک از برج ها، در شعر سنایی، جلوه‌ای خاص دارد که این معانی را در ذیل عنوان های گوناگون مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهیم.

کلیدواژه‌ها

بروج؛ احکام نجوم؛ دیوان؛ سنایی

مراجع

ابو علی سینا، شیخ الرییس (1367)،قانون در طب،ترجمه عبدالرحمان شرفکندی، تهران، انتشارات سروش .

اخوان الصفا(1405 ه.ق)، رسایل، قم، مرکز نشر اعلام اسلامی.

انوری، اوحدالدین علی(1374)، دیوان، به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی،تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

بهار، مهرداد(1362)،پژوهشی در اساطیر ایران، تهران،  انتشارات طوس.

بیرونی، ابوریحان(1386)، التفهیم لاوایل الصناعة التنجیم، تصحیح استاد جلال الدین همایی،نشر هما، چاپ پنجم.

تقی زاده، حمید(1389)، ستارگان وشگفتی های فضا، تهران، انتشارات سیمای دانش.

جرجانی، سید اسماعیل(1355)، ذخیره خوارزمشاهی، به اهتمام سعیدی سیرجانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.

حافظ، لسان الغیب محمد(1372)، دیوان، تصحیح علامه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، انتشارات نگاه، چاپ دوم.

حیدرزاده، توفیق(1388)، شناخت مقدماتی ستارگان، ترجمه و اقتباس، ناشر موسسه گیتا شناسی، چاپ نهم.

خاقانی، افضل الدین(1368)، دیوان، به اهتمام ضیاالدین سجادی، تهران، زوار.

زکریای قزوینی(1970م)، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، مصر، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی، چاپ چهارم.

سنایی، ابو مجد مجدود بن آدم(1385)، دیوان، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران، انتشارات سنایی، چاپ ششم.

.............................(1365)، حدیقةالحقیقه و شریعة الطریقه، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران،  انتشارات سنایی

صوفی، عبد الرحمان(بی تا)صورالکواکب، ترجمه خواجه نصیرالدین طوسی،نشر بنیاد فرهنگ ایران.

قمی، ابونصر حسن بن علی(1375)، المدخل الی علم احکام نجوم، از مترجمی ناشناخته، مقدمه و تصحیح جلیل اخوان زنجانی، انتشارات علمی و فرهنگی.

گنابادی، ملا مظفر(1298ه.ق)، شرح بیست باب ملا عبدالعلی بیرجندی، قم، چاپ سنگی.

ماهیار، عباس(1384)، پنج نوش سلامت، کرج، انتشارات جام گل، چاپ اول.

..........(1388)، ثری تا ثریا، کرج، انتشارات جام گل، چاپ دوم.

..........(1388)، مالک ملک سخن، تهران، انتشارات سخن، چاپ دوم.

مدرس رضوی، سید محمد تقی(1360) مثنوی های حکیم سنایی، انتشارات بابک.

نالینو، کارلو آلفونسو(1349)، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران، کانون نشر پژوهش های اسلامی.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف(1388)، هفت پیکر، تصحیح برات زنجانی، تهران، اتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم.

وردن، بارتل لیندل وان در(1386)،پیدایش دانش نجوم، ترجمه همایون صنعتی زاده، انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان، چاپ اول.