لزوم تصحیح مجدد دیوان بابا فغانی شیرازی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 15، دوره 13، شماره 48، مهر 1400، صفحه 357-376   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2021.685694

نویسنده

نادره نفیسی^*

گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ابهر، ایران

چکیده

بابا‌فغانی شیرازی از شاعران نیمة دوم سدة نهم و اوایل سدة دهم هجری است که به‌سبب آوازه در غزل‌سرایی، او را «حافظ کوچک» نامیده‌اند. دیوان این شاعر، نخستین بار در 1935م در لاهور و سپس در سال 1316ش به کوشش احمد سهیلی خوانساری در تهران به چاپ رسید. سهیلی، بار دیگر این دیوان را در 1340 با 5 دستنویسِ نویافته، مقابله و دوباره تصحیح و منتشر کرد. وی در مقدمة این چاپ یادآور شده که در تصحیح این دیوان «نهایت اهتمام» را به عمل آورده است. ولی مقابلة این تصحیح با دستنویس‌های معتبر، بیانگر آن است که مصحّح در تصحیح این متن، دچار خطاهای بسیاری شده است و در مقابلة بسیاری از غزل‌ها با دستنویس‌های نویافتة خویش کوتاهی کرده است. در این تصحیح، غزل‌هایی نیز به چشم می‌خورد که در دیوان هلالی جغتایی، چاپ سعید نفیسی هم با اندک اختلافی درج شده است. شعر بابافغانی تا دو سده پس از درگذشتِ او، سرمشق و الگوی شاعران ایرانی و پارسی‌گویان شبه‌قارّه بوده است و تقریباً همگی این شاعران، شماری از غزل‌های خویش را در «زمین» غزل‌های بابافغانی سروده‌اند. ولی تا به امروز، تصحیحی معتبری از دیوان بابافغانی در دست نیست. نگارنده در مقالة حاضر نشان داده است که ناکارآمدی شیوة ضبط نسخه‌بدل‌ها، به متن بردن نویسش‌های نادرست و مقابله نکردن بسیاری از غزل‌ها با دستنویس‌های نویافته، چاپ حاضر دیوان بابافغانی را بی‌اعتبار ساخته است.

کلیدواژه‌ها

بابافغانی؛ دیوان؛ تصحیح؛ هلالی جغتایی

مراجع

کتابنامه

اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین محمّد (1389)، عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد، با نظارت علمی محمّد قهرمان، تهران: میراث مکتوب.

امین احمد رازی (1389)، هفت اقلیم، به کوشش محمّدرضا طاهری (حسرت)، تهران: سروش.

بابا فغانی شیرازی (1340)، دیوان اشعار، به‌تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: اقبال.

_________، _________، دستنویس کتابخانة مجلس شورای اسلامی به‌شمارة 624.

_________، _________، دستنویس کتابخانة مجلس شورای اسلامی به‌شمارة 7802.

_________، _________، دستنویس کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران به‌شمارة 200.

جامی،‌ نورالدّین عبدالرّحمن (1378)، دیوان (ج1: فاتحه‌الشباب)، مقدّمه و تصحیح اعلاخان افصح‌زاد، زیر نظر دفتر نشر میراث مکتوب، تهران: میراث مکتوب.

حافظ، خواجه شمس‌الدّین محمّد (1362)، دیوان، به‌تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی.

حزین لاهیجی، محمّدعلی (1385)، دیوان، به تصحیح ذبیح‌الله صاحبکار، تهران: سایه.

حکیم‌آذر، محمّد (1388)، «طرز بابافغانی»، پژوهش‌نامة زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، س 3، شمـ 1، پیاپی 9، صص 75- 102.

دانش‌پژوه، محمّد‌تقی و بهاء‌الدّین علمی انواری (1355)، فهرست کتب خطی کتابخانة مجلس سنا، تهران: مجلس سنا.

درایتی، مصطفی (1391)، فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانة ملّی.

سام میرزا صفوی (1389)، تحفة سامی، به کوشش احمد مدقّق یزدی، یزد: انتشارات سامی.

سعدی شیرازی (1375)، بوستان (سعدی نامه)، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدود‌ بن آدم (1362)، دیوان، به ‌سعی و اهتمام محمّد‌تقی مدرّس رضوی، تهران: سنایی.

سهیلی خوانساری، احمد (1340)، مقدّمه بر دیوان اشعار بابافغانی شیرازی (نک: هـ . م، بابا فغانی شیرازی).

شبلی نعمانی (1363)، شعرالعجم، ترجمة سیّد محمّدتقی فخرداعی گیلانی، تهران: دنیای کتاب.

شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1385)، شاعری در هجوم منتقدان (نقد ادبی در سبک هندی)، تهران: آگه.

شمیسا، سیروس (1381)، سبک‌شناسی شعر، تهران: فردوس.

صفا، ذبیح‌الله (1364)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.

صائب تبریزی، محمد‌علی (1387)، دیوان، به‌کوشش محمّد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.

صدرایی خوئی، علی (1376)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی، زیر نظر عبدالحسین حائری، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی با همکاری کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

ضیغمی، امیر (1390)، «تأثیر بابافغانی بر جریان‌های شعری عصر صفوی»، پژوهشنامة زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، س5، شمـ 2 (پیاپی 18)، صص 19- 42.

عطّار نیشابوری‌، فریدالدّین (1392)، اسرارنامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

فخرالزّمانی قزوینی، عبدالنّبی (1362)، تذکرة میخانه، به اهتمام احمد گلچین معانی،‌ تهران: اقبال.

فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به‌کوشش جلال خالقی مطلق، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.

محسن تأثیر تبریزی (1373)، دیوان، به کوشش امین‌پاشا اجلالی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ناصرخسرو (1357)، دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی،‌ به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران.

نوشاهی، عارف (1391)، کتاب‌شناسی آثار فارسی چاپ شده در شبه قاره (هند، پاکستان، بنگلادش)، تهران: میراث مکتوب.

واله داغستانی، علیقلی (1384)، ریاض‌الشعراء (ج3)، مقدّمه، تصحیح و تحقیق محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.

هلالی جغتایی (1375)، دیوان، تصحیح و مقدمة سعید نفیسی، تهران: انتشارات سنایی.

Losensky, Paul E. (1998), Welcoming Fighani (Imitation and Poetic Individuality in the Safavid-Mughal Ghazal), Mazda Publisher.

Nasir, Muhammad (2009), “Faghani, the Fascinator of South Asian Persian Poets”, Research Journal of South Asian Studies, Vol. 24, No. 1, pp. 152-163.