مدل ارزیابی تناسب زمین برای توسعه شهری با استفاده از رویکرد تصمیم گیری چندمعیاره و سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: بم)

سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی

مقاله 6، دوره 13، شماره 4 - شماره پیاپی 49، آبان 1401، صفحه 112-130   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/girs.2021.686048

نویسندگان

پویا فرحانی¹؛ سحر رضایان^{* 2}؛ مژگان زعیم‌دار³؛ سید علی جوزی⁴

¹دانشجوی دکتری مدیریت محیط زیست، دانشکده علوم و فنون دریایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال،تهران، ایران

²دانشیار گروه محیط زیست، دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود، شاهرود، ایران

³استادیار گروه محیط زیست، دانشکده علوم و فنون دریایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران

⁴استاد گروه محیط زیست، دانشکده علوم و فنون دریایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران

چکیده

پیشینه و هدف در چند دهه اخیر با افزایش سرعت شهرنشینی و رشد مهاجرت به شهرها، تغییرات گسترده‌ای در ساختار فیزیکی شهرها به وجود آمده است. اعمال این تغییرات بدون در نظر گرفتن توان اکولوژیکی سرزمین و توجه به الزامات توسعه پایدار شهری، شهرها را با چالش‌های متعددی مواجه کرده است، که یکی از این چالش‌ها، تعیین اراضی مناسب جهت گسترش فیزیکی شهر و استقرار کاربری توسعه شهری است. از جمله روش‌های علمی و قابل اطمینان جهت تعیین و ارزیابی مناطق مستعد توسعه شهری با در نظر گرفتن شرایط و خصوصیات محیطی، ارزیابی توان اکولوژیکی است. انجام چنین ارزیابی تا حد زیادی به استفاده پایدار از زمین و حل مشکلات محیط زیستی ناشی از توسعه سریع شهرها کمک می‌کند. هدف از انجام ارزیابی توان اکولوژیکی، شناسایی مناسب‌ترین عرصه‌ها جهت استقرار کاربری‌های گوناگون با توجه به برنامه‌ریزی‌های آینده است. با توجه به این که معیارها و شاخص‌های مختلفی باید در انتخاب اراضی مناسب جهت استقرار کاربری توسعه شهری مدنظر قرار گرفته و تجزیه و تحلیل شوند، ضروری می‌نماید تا از موثرترین روش‌ها و تکنیک‌ها جهت شناسایی این اراضی استفاده شود. سامانه اطلاعات جغرافیایی یکی از ابزارهای پرکاربرد در انجام مطالعات محیط زیستی  به شمار می‌آید، که می‌تواند در انجام ارزیابی توان اکولوژیکی نیز مورد استفاده قرارگیرد. به دلیل نقش و اهمیت معیارها در انجام مطالعات ارزیابی توان اکولوژیکی، روش‌های مبتنی بر سامانه اطالاعات جغرافیایی می‌بایست با سایر روش‌ها و ابزارها ترکیب شوند تا نتیجه قابل قبولی بدست آید. پژوهش حاضر با هدف انجام ارزیابی توان اکولوژیک شهرستان بم، به منظور تعیین عرصه‌های مناسب جهت استقرار کاربری توسعه شهری با رویکرد استفاده و تلفیق روش‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه، منطق فازی و سامانه‌ اطلاعات جغرافیایی  به انجام رسیده است.
مواد و روش­ ها جهت دستیابی به اهداف این پژوهش در گام نخست با مطالعه و بررسی پژوهش‌های پیشین و استفاده از نظرات گروه نخبگان، کلیه معیارها و زیرمعیارهای مورد نیاز جهت استقرار کاربری توسعه شهری در منطقه مشخص شد. به همین منظور، پرشسنامه‌ای طراحی و بین گروه نخبگان توزیع گردید تا نظرات خود را در خصوص معیارها و زیرمعیارها بیان کنند. از جدول مورگان جهت تعیین حجم جامعه آماری و حجم نمونه مورد نیاز استفاده شد. در نهایت 9 معیار و 13 زیرمعیار جهت انجام ارزیابی توان اکولوژیک شهرستان بم انتخاب شدند. جهت وزن‌دهی و انجام مقایسات زوجی معیارها و زیرمعیارها نیز از روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره و نرم افزار ExpertChoice کمک گرفته شد. در گام بعدی، تمامی نقشه‌ها‌ با استفاده از نرم افزار ArcGIS و با توجه به محدودیت‌های استقرار کاربری توسعه شهری در شهرستان بم به روش فازی استانداردسازی شدند. مقیاس نقشه‌های مورد استفاده در این پژوهش  1:100000 و رزولوشن لایه‌های اطلاعاتی دیجیتال نیز 90×90 متر است. در گام اخر، با استفاده از روش ترکیب خطی وزن‌دار و عملگر جمع فازی تمامی لایه‌های اطلاعاتی روی هم‌گذاری و نقشه نهایی توان اکولوژیک شهرستان بم تولید شد.
نتایج و بحث نتایج حاصل از انجام تحلیل‌های چند معیاره نشان داد، سه زیرمعیار فاصله از گسل‌های اصلی، فاصله از چاه‌های آب شرب و بافت خاک به ترتیب با 0.235، 0.117، 0.114 بیشترین وزن را به خود اختصاص داده‌اند. نرخ ناسازگاری محاسبه شده حاصل از انجام مقایسات زوجی در این پژوهش برابر با 0.07 محاسبه شد که کمتر از حد آستانه 0.1 است که نشان می‌دهد قضاوت‌های صورت گرفته توسط گروه نخبگان به درستی انجام شده است. همچنین با تحلیل نتایج حاصل از روی هم‌گذاری نقشه‌ها مشخص شد، بیشترین ارزش پیکسلی محاسبه شده به منظور استقرار کاربری توسعه شهری در منطقه برابر با 0.481 و کمترین ارزش نیز برابر با 0.07 است. جهت انجام تحلیل دقیق‌تر نقشه با طبقه‌بندی نقشه نهایی در چهار طبقه، مشخص 24% از مساحت منطقه معادل 18996.2 هکتار دارای توان متوسط، 34% معادل 268854.3 هکتار ضعیف، 22% معادل 178695.7 هکتار بسیار ضعیف و 20% معادل 160762.3 هکتار غیرقابل توسعه است. پراکنش مناطق با توان اکولوژیکی متوسط عمدتا در قسمت‌های شرق، شمال‌غرب و به میزان کمتر در مرکز منطقه و پراکنش مناطق با توان بسیار ضعیف و غیرقابل توسعه در محدوده غرب و جنوب منطقه قرار دارند.
نتیجه گیری این پژوهش با هدف شناسایی و اولویت بندی مناطق مناسب جهت استقرار کاربری توسعه شهری در شهرستان بم با استفاده از تلفیق روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره، سامانه اطلاعات جغرافیایی و منطق فازی به انجام رسیده است. تمامی معیارها و زیرمعیارهای استفاده شده جهت انجام این پژوهش با توجه به خصوصیات فیزیکوشیمیایی و اقتصادی- اجتماعی منطقه و با استفاده از تکنیک پرسشنامه تعیین گردیده‌اند. درنهایت 9 معیار شامل منابع آبی، اقلیم، توپوگرافی، زمین شناسی، خاک، مناطق تحت مدیریت، راه‌ها، مراکز جمعیتی، کاربری اراضی و 13 زیرمعیار شامل، فاصله از منابع آب سطحی، فاصله از منابع آب زیر‌زمینی، اقلیم، سرعت باد، شیب، ارتفاع، فاصله از گسل‌های اصلی، زمین‌شناسی، بافت خاک، فاصله از مناطق حفاظت شده، فاصله از جاده‌ها، فاصله از مناطق ساخته شده شهری و کاربری‌اراضی، جهت انجام این پژوهش انتخاب شدند. به منظور انجام مقایسات زوجی معیارها و زیرمعیارها، از روش پرسشنامه و نرم افزار ExpertChoice و جهت استاندارد‌سازی و روی هم‌گذاری نقشه‌ها نیز از نرم افزار ArcGIS استفاده شده است. نتایج نشان داد حدود 24% از اراضی شهرستان بم دارای توان اکولوژیکی متوسط جهت استقرار کاربری توسعه شهری می‌باشند. با توجه به نتایج بدست آمده از روش‌ها و تکنیک‌های مورد استفاده در این پژوهش و مقایسه با پژوهش‌های مشابه می‌توان بیان کرد که استفاده و تلفیق روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره، منطق فازی و سامانه اطلاعات جغرافیایی می‌تواند ابزار لازم و کافی جهت تعیین مناطق مناسب استقرار کاربری توسعه شهری را فراهم و تحلیل دقیقی از این مناطق را با توجه به خصوصیات منطقه جهت برنامه ریزی‌های آتی ارائه دهد. با توجه به نتایج بدست آمده می‌توان بیان کرد به دلیل شرایط خاص منطقه و پتانسیل لرزه خیزی بالا ناشی از وجود شبکه گسلی و عوامل زمین ساخت، منطقه مطالعاتی از پتانسیل متوسطی جهت استقرار کاربری توسعه برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

توسعه پایدار شهری؛ تناسب اکولوژیکی؛ سامانه اطلاعات جغرافیایی؛ تحلیل سلسله مراتبی؛ منطق فازی؛ بم

مراجع

Aburas, M. M., Abdullah, S. H. O., Ramli, M. F., & Asha’Ari, Z. H. 2017. Land Suitability Analysis of Urban Growth in Seremban Malaysia, Using GIS Based Analytical Hierarchy Process. In Procedia Engineering Vol. 198, pp. 1128–1136. Elsevier Ltd. https://doi.org/10.1016/j.proeng.2017.07.155

Adel El Sayed, M. 2018. LAND SUITABILITY ANALYSIS AS MULTI-CRITERIA DECISION MAKING TO SUPPORT THE EGYPTIAN URBAN DEVELOPMENT.  International Journal on: Proceedings of Science and Technolgy. DOI: 10.21625/resourceedings.v1i1.178

Akbari, M, Neamatollahi, E, Neamatollahi, P. 2019.Evaluating land suitability for spatial planning in arid regions of eastern Iran using fuzzy logic and multi-criteria analysis, Ecological Indicators, Volume 98, Pages 587-598, ISSN 1470-160X, https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2018.11.035.

Bikdeli, S. 2020. Redevelopment modeling for land suitability evaluation of the suburb brown-fields using fuzzy logic and GIS, northeastern Iran. Environ Dev Sustain 22, 6213–6232. https://doi.org/10.1007/s10668-019-00473-7

Bozdağ, A., Yavuz, F. & Günay, A.S. 2016. AHP and GIS based land suitability analysis for Cihanbeyli (Turkey) County. Environ Earth Sci 75, 813. https://doi.org/10.1007/s12665-016-5558-9

Deliry, S , Uyguçgil, H . 2020. GIS-Based Land Suitability Analysis for Sustainable Urban Development:  A Case Study in Eskisehir, Turkey . Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Ve Mühendislik Bilimleri Dergisi , 20 (4) , 634-650 . DOI: 10.35414/akufemubid.679980

Jahangeer A. Parry, Showkat A. Ganaie, M. Sultan Bhat,. 2018, GIS based land suitability analysis using AHP model for urban services planning in Srinagar and Jammu urban centers of J&K, India, Journal of Urban Management, Volume 7, Issue 2, Pages 46-56, ISSN 2226-5856, https://doi.org/10.1016/j.jum.2018.05.002

Kerebeh, H. 2020. Contemporary land suitability analysis for urban expansion in Welkite town, Gurage zone, Ethiopia. Journal of Geography and Regional Planning, 13(4), 91-98. https://doi.org/10.5897/JGRP2019.0756

Khahro, S, Matori, A, Chandio, I, Talpur, M .2019. Data Preparation for GIS based Land Suitability Modelling: A Stepped Approach E3S Web Conf. 101 02001 ,DOI: 10.1051/e3sconf/201910102001

Liu, C., Peng, S., 2021. Land-use suitability assessment for urban development using a GIS-based soft computing approach: A case study of Ili Valley, China, Ecological Indicators, Volume 123,107333, ISSN 1470-160X, https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2020.107333.

Liu, R,  Zhang, k, Zhang, Z, Borthwick, A. 2014. Land-use suitability analysis for urban development in Beijing, Journal of Environmental Management, Volume 145, 2014, Pages 170-179, ISSN 0301-4797, https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2014.06.020.

Makhdoom, M,. 2014. Fundamental of  Land use Planning, University of Tehran, 15th Edition, pp 204. (in Persian)

Maktav D, Jürgens C, Siegmund A, Sunar F, Eşbah H, Kalkan K, Uysal C, Mercan OY, Akar İ, Thunig H, Wolf N,. 2011. Multi-criteria spatial decision support system for valuation of open spaces for urban planning. In: 5th International IEEE conference on recent advances in space technologies (RAST), p 160–163.
doi: 10.1109/RAST.2011.5966812.

Malmir, M., Zarkesh, M. M., Monavari, S. M., Jozi, S. A., & Sharifi, E. 2016. Analysis of land suitability for urban development in Ahwaz County in southwestern Iran using fuzzy logic and analytic network process (ANP). Environmental monitoring and assessment, 188(8), 447. https://doi.org/10.1007/s10661-016-5401-5

Mamo, M. 2019. Integrated Site Suitability Analysis for Urban Development Using Remote Sensing and GIS Based Multicriteria Evaluation Technique in Wolaita Sodo Town and Surrounding Area, SNNPR, Ethiopia. Journal of environment and earth science, 9, 1-13. DOI:10.7176/jees/9-5-01

Mufungizi, A. A., Musakwa, W., and Gumbo, T.,2020. A LAND SUITABILITY ANALYSIS OF THE VHEMBE DISTRICT, SOUTH AFRICA, THE CASE OF MAIZE AND SORGHUM, Int. Arch. Photogramm. Remote Sens. Spatial Inf. Sci., XLIII-B3-2020, 1023–1030, https://doi.org/10.5194/isprs-archives-XLIII-B3-2020-1023-2020, 2020.

Murgante B., Casas, G.L. 2004. G.I.S. and Fuzzy Sets for the Land Suitability Analysis. In: Laganá A., Gavrilova M.L., Kumar V., Mun Y., Tan C.J.K., Gervasi O. (eds) Computational Science and Its Applications – ICCSA 2004. ICCSA 2004. Lecture Notes in Computer Science, vol 3044. Springer, Berlin, Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-540-24709-8_109

Naghdi, F., Hosseini, S., Sadr, S. 2014. Ecological capability assessment by using GIS and analytic hierarchy process (Case study: Tabriz Suburb). Journal of RS and GIS for Natural Resources, 5(3), 57-65.(In Persian)

Nguyen, Thanh Tuan, Verdoodt, A., Tran, V. Y., Delbecque, N., Chi Tran, T., & Van Ranst, E. 2015. Design of a GIS and multi-criteria based land evaluation procedure for sustainable land-use planning at the regional level. Agriculture, Ecosystems & Environment, Volume 200, Pages 1-11, ISSN 0167-8809, https://doi.org/10.1016/j.agee.2014.10.015.

Patil, S. and Jamgade, M. 2019. Site Suitability Analysis for Urban Development Using GIS Base Multicriteria Evaluation Technique in Navi Mumbai, Maharashtra, India. International Journal of Advanced Research in Engineering and Technology 10(1): 55-69.   DOI: 10.34218/IJARET.10.1.2019.006

Qiu, L, Zhu, J, Pan, Y, Hu, W,. Amable, G. 2017. Multi-criteria land use suitability analysis for livestock development planning in Hangzhou metropolitan area, China, Journal of Cleaner Production, Volume 161, Pages 1011-1019, ISSN 0959-6526, https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2017.07.053.

Regional water company of Kerman, 1394. (in Persian)

Saaty, T.L. 1990. How to Make a Decision: The Analytic Hierarchy Process. European Journal of Operational Research, 48, 9-26. http://dx.doi.org/10.1016/0377-2217(90)90057-I

Santosh C , Krishnaiah C , Praveen G,.2018. Site suitability analysis for urban development using GIS based multicriteria evaluation technique: a case study in Chikodi Taluk, Belagavi District, Karnataka, India, IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, Volume 169, Issue 1, pp. 012017. DOI: 10.1088/1755-1315/169/1/012017

Statistical center of Iran, yearbook, 2018. (in Persian)

Ustaoglu, E. & Aydınoglu, A.C., 2020. Suitability evaluation of urban construction land in Pendik district of Istanbul, Turkey, Land Use Policy, Elsevier, vol. 99(C). DOI: 10.1016/j.landusepol.2020.104783

Zhang, X., Fang, C., Wang, Z. et al. 2013. Urban construction land suitability evaluation based on improved multi-criteria evaluation based on GIS (MCE-GIS): Case of New Hefei City, China. Chin. Geogr. Sci. 23, 740–753. https://doi.org/10.1007/s11769-013-0609-6