بررسی تطبیقی اشعار تعلیمیِ منسوب به امام رضا (ع) با اشعار تعلیمی سعدی شیرازی با رویکرد نظریة بینامتنیت

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 13، شماره 51، آذر 1400، صفحه 17-51   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2021.686127

نویسندگان

فاروق نعمتی^{* 1}؛ سیده سمیه موسوی سالم²؛ ایوب مرادی³

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام نور (نویسندة مسئول)

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات عربی دانشگاه پیام نور

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

امام رضا ^(ع) تجسّم زیباترین و والاترین نمودهای اخلاقی است. با بررسی اشعار ایشان پی‏می‏بریم شعر آن حضرت با حِکَم و مفاهیم تعلیمی و اخلاقی گره خورده است. در این میان، سعدی شیرازی که بوستان و گلستان او، آینة تمام‏نمای ادبیات تعلیمی در گسترة شعر کهن پارسی است، مضامین اخلاقی ـ تعلیمی بسیاری را در اشعار خود جای داده است. نکتة تأمل‏برانگیز در مقایسة اشعار تعلیمی امام رضا ^(ع) با مضامین تعلیمی در سروده‏های سعدی، شباهت‏های بسیار میان این اشعار است؛ به‏گونه‏ای‏که گویی سعدی پس از چند قرن، پیام‏های اخلاقی آن حضرت را دوباره با الفاظی دیگر تکرار کرده است. نگارنده در این پژوهش می‏کوشد تا با استفاده از نظریة بینامتنیّت، ضمن برجسته‏کردن مضامین تربیتی و اخلاقی در اشعار امام رضا ^(ع)، به شباهت‏ها و اشتراکات اشعار تعلیمی سعدی با سروده‏های رضوی بپردازد و آن را در گذرگاه ادبیات تعلیمی بررسی و تحلیل کند. پژوهش برپایة روش تحلیلی ـ توصیفی و براساسِ مکتب امریکایی در ادبیات تطبیقی است. همچنین در میان آثار سعدی، تمرکز بیشتر بر دو اثر گلستان و بوستان است که بارِ تعلیمی دارد. فرایند بینامتنی در این پژوهش بیانگر آن است که بیشترین شکلِ بینامتنیِ اشعار سروده‏های تعلیمی سعدی با اشعار تعلیمی رضوی، بینامتنیتِ امتصاص یا همان نفی متوازی است که سعدی در آن، معانی و مفاهیمِ اشعار آن امام ^(ع) را در موضوعاتِ مختلفِ تعلیمی و اخلاقی، به‏شیوه‏های مختلف بیان کرده است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

شعر امام رضا (ع)؛ شعر تعلیمی؛ ادبیات تطبیقی؛ شعر سعدی شیرازی؛ نظریة بینامتنی

مراجع

1. 1. قرآن کریم (1395)، مترجم: بهاءالدین خرمشاهی، چ 1، تهران: دوستان.
2. نهج‏البلاغه (1369)، ترجمة سیّد کاظم محمدی و محمد دشتی، قم: نشر امام علی ^(ع).
3. آذر، امیراسماعیل (1386)، خورشید خراسان، تهران: پلک.
4. آلن، گراهام (1392)، بینامتنیت، تهران: نشر مرکز.
5. ابن‏الرسول، سیّد محمدرضا؛ مارانی، فهیمه (1393)، ««حکمت‏های تعلیمی مشترک در شعر رودکی و سعدی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال ششم، ش 23، 101‑120.
6. ابن‏شهرآشوب، محمد بن علی [بی‏تا]، مناقب آل أبی‌طالب، تصحیح: سیّد هاشم رسولی محلّاتی، قم: علّامه.
7. احمدی، بابک (1378)، ساختار و تأویل متن، چ 4، تهران: مرکز.
8. احمدی چناری، علی‏اکبر؛ احمدی، پریسا (1394)، «سیمای امام رضا ^(ع) در آینة شعر دعبل خزاعی و نظیری نیشابوری»، کاوش‏نامة ادبیّات تطبیقی، سال پنجم، شمارة 20 (ویژه‏نامة ادبیّات رضوی)، 1‑17.
9. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1381)، چهار سخنگوی وجدان ایرانی، تهران: قطره.
10. انوشه، حسن (1381)، فرهنگنامة ادب فارسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
11. حلبی، احمد طعمه (2007)، أشکال التناص الشعری، قاهره: مجله الموقف الأدبی.
12. داد، سیما (1378)، فرهنگ اصطلاحات ادبی واژه‏نامه مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی به‏شیوة تطبیقی و توضیحی، تهران: مروارید.
13. داوری، پریسا (1388)، «برخی از اندیشه‏های واقع‏گرایانه سعدی در بوستان و گلستان»، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، سال اول، شمارة 3، 59‑90.
14. دهخدا، علی‏اکبر (1376)، امثال و حِکَم، تصحیح: فرج الله گلپایگانی، تهران: هیرمند.
15. رزمجو، حسین (1366)، شعر کهن فارسی در ترازوی نقدِ اخلاقِ اسلامی، جلد اول، مشهد: مؤسسة چاپ و انتشارات آستان قدس رشوی.
16. رنجبر، جواد؛ عربی، سجاد (1390). بینامتنی اشعار بارودی با شعر جاهلی، دو فصلنامه علمیـپژوهشی نقد ادب معاصر عربی، سال دوم، شمارة اول، 89‑118.
17. سالم، سعدالله محمد (2007)، مملکه النص، بیروت: دارالکتاب العالمی.
18. سبزیان‏پور، وحید (1388)، «تأثیر نهج‏البلاغه در گلستان سعدی»، پیام نور در حوزة علوم اسلامی، دورة 1، 105‑125.
19. سعدی، مشرف‏الدّین مصلح بن عبدالله (1384)، بوستان سعدی (سعدی‏نامه)، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
20. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1374)، گلستان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‏علیشاه.
21. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1384)، کلیات سعدی، براساس نسخة مصحّح محمّدعلی فروغی، تهران: فارابی.
22. شمیسا، سیروس (1383)، انواع ادبی، تهران: فردوس.
23. سیفی، محسن؛ فتحعلی‏زاده، نجمه (1395)، «بررسی تطبیقی سیره امام رضا ^(ع) در اشعار عبدالمنعم فرطوسی و محمدحسین بهجتی»، فرهنگ رضوی، سال چهارم، شمارة 15، 229‑252.
24. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372)، «انواع ادبی و شعر فارسی (1)»، مجلة رشد آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شمارة 32-33، 4‑9.
25. شیمیزو، نائومی (1390)، معیارهای اخلاقی در دیدگاه سعدی، تهران: علمی و فرهنگی.
26. صدوق، محمد بن علی حسین (1363)، عیون أخبار الرضا، تصحیح: سیّد مهدی حسینی، قم: کتابفروشی طوس.
27. عبدالهی، حسن (1386)، ترجمه و شرح اشعار منسوب به فاطمه زهرا و امامان معصوم (علیهم‏السلام) از فرزندان آن حضرت، چ 2، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
28. عزام، محمد (2001)، تجلیات التناص فی الشعر العربی، دمشق: اتّحاد الکتّاب العرب.
29. فلاح، ابراهیم (1389)، «سیمای امام رضا ^(ع) در اشعار شعرای شیعی معاصرش»، دانشنامه، شمارة 79 (زبان و ادبیات عرب)، 71‑82.
30. قائمی، مرتضی؛ محققی، فاطمه (1390)، «بینامتنی قرآنی در مقامات ناصیف یازجی»، پژوهش‏های میان‏رشته‏ای قرآن کریم، سال دوم، ش 2، 51‑60.
31. لاهیجی، حزین (1387)، دیوان حزین لاهیجی، تصحیح و مقدّمه: بیژن ترقی، چ 1، تهران: سنایی.
32. فرطوسی، عبدالمنعم (1407 ق)، ملحمة أهل البیت، الجزء الثامن، بیروت: مؤسسة أهل البیت.
33. عمید، حسن (1390)، فرهنگ فارسی عمید، جلد اول، چ 2، تهران: اشجع.
34. محمود کاشانی، عزالدین (1383)، مصباح‏الهدایه و مفتاح‏الکفایه، تصحیح عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی، تهران: زوار.
35. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.
36. مکاریک، ایرنا ریما (1384)، دانشنامة نظریه‏های‏ادبی‏معاصر، ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.
37. موسی، خلیل (2000)، قرائات فی الشعر العربی الحدیث المعاصر، دمشق: اتّحاد الکتّاب العرب.
38. میرزایی، فرامرز؛ واحدی، ماشاءالله (1388)، «روابط بینامتنی قرآن با اشعار احمد مطر»، نثرپژوهی ادب معاصر، ش 25، 299‑322.
39. نامور مطلق، بهمن (1394)، درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‏ها و کاربردها، چ 2، تهران: سخن.
40. نظیری نیشابوری (1379)، دیوان، تصحیح دکتر مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر و زوار.
41. هادیلو، بهمن (1394)، «بازتاب بنیادهای اخلاق اجتماعی امام رضا ^(ع) در شعر متعهّد عربی و فارسی»، کاوش‏نامة ادبیّات تطبیقی، سال پنجم، شمارة 20 (ویژه‏نامة ادبیّات رضوی)، 83‑102.
42. یلمه‏ها، احمدرضا (1393)، «پیام‏های جهانی شعر شهریار»، نامة فرهنگ آذربایجان شرقی، فصلنامة پژوهشی و فرهنگی شهریار، سال اول، شمارة 1، 80‑97.