ریخت‌شناسی اروندرود از رود اساطیری رنگها ارنگ و ائورونت تا دجله و شط‌العرب

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 17، شماره 65، دی 1400، صفحه 193-222   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.686311

نویسندگان

جواد شاکری پور¹؛ صفیه مرادخانی^{* 2}؛ طاهره صادقی تحصیلی³

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد ادبیات پایداری دانشگاه لرستان

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

³دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

چکیده

نام اروندرود در عرصة فرهنگ و تمدن ایران‌زمین، دامنه‌ای به وسعت تاریخی آن دارد. این رود در اساطیر ایران و در کتاب مقدّس اوستا به ریخت «رنگها»، «ارنگ» و «ائورونت» نمود می‌یابد. متون دینی و تاریخی مزدیسنا به فارسی میانه در سده‌های آغازین اسلامی نام ارنگ و اروند را همان «دجله» می‌دانند. فردوسی در شاهنامه، در نبرد فریدون و ضحاک، اروندرود را به تازی «دجله» می‌خواند. دجله در سنگ نوشتة بیستون با نام «تیگره» نشان از پیشینة تاریخی آن در دوران باستان دارد. نام «شط‌العرب» نیز در برخی متون تاریخی و ادبی برای اروندرود محل مناقشه است. این پژوهش به شیوة کتابخانه‌ای و روش توصیفی ـ تحلیلی برای نخستین بار مهم‌ترین نام‌های اروندرود را با رویکرد ریخت‌شناسی از دوران باستان تا روزگار معاصر در قالب روایات اساطیری، تاریخی و ادبی تبیین می‌نماید. بر اساس یافته‌ها، رود اساطیری رنگها و ارنگ در معنای تندوتیز همان اروندرود است که هرمزد خدای بزرگ در یک پیکرگردانی اساطیری آن را می‌آفریند و در اسطورة آفرینش و باران به آن جنبة قدسی و مینوی می‌بخشد. به نظر می‌رسد بیان این نام‌ها در متون اوستایی، پهلوی و حماسه‌های ملی ایرانی، به نوعی پاسداشت و احیای نام کهن و باستانی اروندرود تلقی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

رنگها و ارنگ؛ ائورونت؛ اروندرود؛ دجله و تیگره؛ شط‌العرب

مراجع

آقایی، بهمن. 1367. «رژیم حقوقی اروندرود». مجلة سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه. س2. ش4. صص607ـ 628.

ابوالقاسمی، محسن. 1374. زبان فارسی و سرگذشت آن. تهران: هیرمند.

اوشیدری، جهانگیر. 1394. دانشنامه مزدیسنا: واژه­نامه توضیحی آیین زرتشت. چ6. تهران: مرکز.

باقری، مهری. 1387. دین­های ایران باستان. چ3. تهران: قطره.

ـــــــ، ـــــــ. 1377. تاریخ زبان فارسی. چ 7. تهران: دانشگاه پیام نور.

بهار، مهرداد. 1378. پژوهشی در اساطیر ایران (پارة نخست و پارة دویم). چ 3. تهران: آگه.

ـــــــ، ـــــــ. 1376. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل­پور. تهران: چشمه.

پارساپور، روزبه. 1392. «اروندرود یادگاری از هزاران سال تمدن کهن ایران زمین». کانون پژوهش­های دریای پارس،مرکزمطالعات خلیج فارس. اسفند. صص1-19.

پارسادوست، منوچهر. 1370. ریشه­های تاریخی اختلافات ایران و عراق. چ 5. تهران: شرکت سهامی انتشار.

پورداود، ابراهیم. 1377. یشت­ها. ج 1و2. تهران: اساطیر.

ـــــــ، ـــــــ. 1377. «رود رنگها = ارنگ». یشت­ها.ج 1. تهران: اساطیر. صص222ـ227.

ـــــــ، ـــــــ. 1343. اوستا نامة مینوی آیین زرتشت. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

تفضلی، احمد. 1376.  تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

جعفری ولدانی، اصغر. 1376. بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق. چ 3. تهران: وزارت امور خارجه.

ـــــــ، ـــــــ. 1366. «اهمیت استراتژیک اروندرود و پیشینیه تاریخی آن»، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی. س1. ش10. صص4ـ9.

دادگی، فرنبغ. 1380. بندهش. ترجمه مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.

دادور، ابوالقاسم و رؤیا روزبهانی. 1397. نقش طبیعت در شکل­گیری اساطیر ایران. تهران: مهر نوروز.

دزفولیان، کاظم. 1387. اعلام جغرافیایی در متون ادب فارسی تا قرن هشتم. تهران: شهید بهشتی.

دوستخواه، جلیل. 1385. اوستا کهن­ترین سرودهای ایرانیان. ج 1. چ 10. تهران مروارید.

دهخدا، علی­اکبر. 1377. «ارنگ و اروندرود».  لغت ­نامه ­ج 2. دوره­جدید.چ 2. تهران: دانشگاه تهران.

رستگارفسایی، منصور. 1380. «اسطوره­های پیکرگردانی». مجلة مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. س1. ش1. صص139ـ176.

زرشناس، زهره و نغمه حسینی. 1391. « قصه پائوروه در آبان یشت». مجلة زبان­ها و گویش­های ایرانی (ویژه نامة فرهنگستان). ش1. صص 39ـ52.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص69 ـ86.

رضوانیان، قدسیه و محمد زارعی. 1394. «بررسی تطبیقی ایزدان داوری در اوستا و شاهنامه».». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش41. صص195 ـ223.

 

سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. 1385. فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان خوزستان شهرستان­های آبادان، خرمشهر و دشت آزادگان. ج 2. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

فردوسی، ابوالقاسم. 1388. شاهنامه.ج 1. تصحیح جلال خالقی­مطلق. چ 2. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

فرشادگهر، ناصر. 1369. نظام حقوقی رودهای بین­المللی و ارروندرود. چ 2. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه.

فره­وشی، بهرام. 1348. «اروندرود»، مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س17. ش1. صص75ـ87.

قبادیانی مروزی، ناصر بن خسرو. 1373. سفرنامة ناصر خسرو. به کوشش نادر وزین­پور. چ10. تهران: علمی و فرهنگی.

کزازی، میرجلال­الدین. 1396. نامه باستان: ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی از آغاز تا پادشاهی منوچهر. ج 1. چ11. تهران: سمت.

کیخسروزاده، کیخسرو. 1372. «پیشینه آئورَنت یا اروندرود». مجله فروهر. س27. ش11 و 12. صص29ـ31.

گنجی، محمد حسن. 1385. «اروندرود». دایره المعارف بزرگ اسلامی. ج 7. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.

مارکوارت، ژوزف. 1399. وهرود و ارنگ: جستارهایی در جغرافیای اساطیری و تاریخی ایران شرقی. ترجمة داود منشی­زاده. تهران: سخن.

معین، محمد. 1375. فرهنگ فارسی (متوسط). ج1. چ8. تهران: امیرکبیر.

منصوری، فیروز. 1376. استعمار بریتانیا و مسأله اروندرود. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

مولایی، چنگیز. 1388. «معنی فریدون و ارتباط آن با سه نیروی او در سنت­های اساطیری و حماسی ایران». مجلة جستارهای ادبی. ش167. صص151-176.