بررسی آیرونی نمایشی/ تقدیر در داستان «پادشاه و کنیزک» در دفتر اوّل مثنوی مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 2، دوره 13، شماره 49، مهر 1400، صفحه 43-67   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.686452

نویسندگان

محمّد امین احسانی اصطهباناتی¹؛ عنایت الله شریف پور^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران.

چکیده

با وجود اینکه آیرونی در ادبیّات  منظوم ایران، نمونه‌های فراوانی دارد، در حوزۀ نقد، کمتر به آن توجّه شده است. آیرونی، نوعی شیوۀ بیان است که تقریباً معادل اصطلاحات ادبی رایج همچون تجاهل‌العارف، طنز‌آمیز، مجاز به‌علاقۀ تضاد، طعنه، استهزا و ایهام به‌کار می‌رود. آیرونی یک آرایۀ ادبی و نوع خاصی از بیان دو پهلو است که با ابهام و ایهام، متفاوت است. به بیانی دیگر، نوعی دوگانگی بیانی خلاف انتظار یا نوعی استنباط خلاف مقصود گوینده است که با‌عنوان آیرونی از قرن هجدهم به‌ بعد، در ادبیّات  اروپا رایج شده است. ریشۀ لغوی آن، به زمان سقراط و یونان باستان بر می‌گردد. امّا این شیوۀ سخن گفتن، همواره با زبان همراه بوده است؛ چنان که در بسیاری از آثار ادبی کلاسیک، نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت از جمله مثنوی مولانا.‌ در این جستار برآنیم تا با ارائۀ تعاریف موجود از آیرونی و انواع آن، به مبحث آیرونی تقلید در داستان کنیزک مولانا بپردازیم و زوایای پنهان آن را واکاوی نماییم و ضمن تبیین مفهوم آیرونی در شعر و بیان تمایز میان این صنعت با ابهام و کنایه و دیگر گونه‌های دو پهلو، به نوعی مرزبندی میان آیرونی و سایر صنایع ادبی دست یابیم و مظاهر و نمود آیرونی تقلید را در داستان «پادشاه و کنیزک» از مولانا بررسی کنیم.

کلیدواژه‌ها

آیرونی؛ داستان کنیزک؛ تقدیر

مراجع

کتاب ها

اصلانی، محمدرضا (1385) فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران: کارون.

پرین، لارنس (1383) دربارۀ شعر، ترجمه فاطمه راکعی، تهران: اطلاعات.

پلارد، آرتور (1378) طنز از مجموعۀ سبک‌ها، مکتب‌ها، و اصطلاح‌های ادبی و هنری، ترجمۀ سعید سعیدپور، تهران: مرکز.

حلبی، علی‌اصغر (1384) مقدمه‌ای بر طنز و شوخ طبعی، تهران: فردوس.

داد، سیما (1385) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.

رضایی، عربعلی (1382) واژگان توصیفی ادبیّات، تهران: فرهنگ معاصر.

ریچاردز، آی. اچ (1375) اصول نقد ادبی، ترجمۀ سعید حمیدیان، تهران: علمی و فرهنگی.

شمیسا، سیروس (1382) بدیع، تهران: میترا.

کادن، جان آنتونی(1382) فرهنگ توصیفی ادبیّات و نقد، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.

کزازی، میر‌جلال‌الدّین (1376) از گونه‌ای دیگر، تهران: مرکز.

مجابی، جواد( 1377) آیینۀ بامداد، طنز و حماسه در آثار شاملو، تهران: فصل سبز.

مشرف، مریم (1385) شیوه نامۀ نقد ادبی، تهران: سخن.

مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، تهران: هرمس.

مک‌لیش، کنت (1386) ارسطو و فن شعر، ترجمۀ اکرم معصوم بیگی، تهران: آگه.

مکاریک، ایرناریما (1383) دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر، تهران: آگاه.

ملک‌پور، محمد (1363) حکمت انسی، تهران: حکمت.

مولانا، جلال الدین محمد (1380) مثنوی معنوی، تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.

یاکوبسن، رومن (1379) قطب‌های استعاری و مجازی در ادبیّات، ترجمۀ مریم خوزان، تهران: نی.

مقالات

احمدی، شهرام و شفیعی‌آکردی، نرگس (1396) بررسی و تحلیل انواع برجسته و پرکاربرد آیرونی در مثنوی، دو فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، سال 25، شمارۀ 82، صص 7- 22.

آقا‌زینالی، زهرا و حسین آقا‌حسینی (1387) مقایسۀ تحلیلی کنایه و آیرونی در ادبیّات فارسی و انگلیسی، فصلنامۀ کاوش ‌نامه (یزد)، سال نهم شمارۀ 17، صص 127- 95.

ضیاءالدینی، علی و رادفر، ابوالقاسم (1394) جلوه‌های آیرونی نمایشی در شعر احمد شاملو، ادبیات پارسی معاصر، سال پنجم، شمارۀ چهارم، صص 99- 81.

فتوحی، محمود (1387) ساخت شکنی بلاغی، فصلنامۀ نقد ادبی، سال اول، شمارۀ 3، صص135- 109.

گراس، دیوید (1375) طنز کنایی و آشفتگی‌های روح، ترجمه: حمید محرمیان معلم، ارغنون، شمارۀ 11 و 12، صص471- 461.

مشیدی، جلیل و حیدری گوجانی، احمد (1398) جلوۀ عارفانۀ آیرونی نمایشی در دفتر اول مثنوی معنوی، فصلنامۀ علوم ادبی، سال 9، شمارۀ 15، صص 314- 283.

منابع لاتین

Frye, Northrop (1990) Anatomy of criticism: Four essy: Princeton university press.