انس و هیبت و وجوه تعلیمی آن دو در حدیقۀ سنایی و مثنوی معنوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 10، دوره 13، شماره 49، مهر 1400، صفحه 271-301   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.686462

نویسندگان

سمانه منصوری آلهاشم¹؛ رامین محرمی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

چکیده

«هیبت و انس» از مفاهیم زوجی است که جزو احوال عرفانی به‌حساب می­ آیند و در مرتبه­ای بالاتر از «خوف ‌و رجا» و «قبض و بسط» قرار دارند؛ از آن­جا‌که این احوال در لحظات حیات عارف، نوسان دارند و او تجربۀ هر دو حال را دارد. عارفان هم در مورد هیبت و هم دربارۀ انس، اقوالی دارند و سالکان را گاهی دارای حال هیبت و گاهی دارای حال انس می­ دانند؛ اما بر اساس مکتب فکری خود یکی از این دو حال را بر دیگری ترجیح داده، در آثار عرفانی و تعلیمی ­شان، دیدگاه ویژۀ خود را به مخاطب عرضه می­ کنند. در این پژوهش ضمن تأکید بر مسائل بنیادینی چون «انس»، «هیبت»؛ به عنوان زمینۀ اصلی بحث با بهره ­گیری از روش تحلیلی- توصیفی، به جنبۀ تعلیمی آن دو، در حدیقة سنایی و مثنوی معنوی، پرداخته‌شده و آن­گاه این نتیجه حاصل گردیده که هرچند آثار عرفانی تجلی حالات درونی سرایندگان آن است، اما گاه جنبۀ تعلیمی، بر بیان حالات درونی پیشی می­ گیرد و آفرینندۀ اثر، متناسب با احوال خود به سمت یکی از این احوال گرایش پیدا می­ کند و بر صفات قهری یا لطفی خداوند تأکید بیشتری می­ کند؛ چنانکه سنایی از عارفان مکتب زهد، بیشتر بر هیبت خداوند تأکید و مخاطبان را از هیبت خداوند بر حذر می ­دارد؛ ولی مولوی به‌عنوان عارف مکتب عاشقانه، بیشتر به انس با خداوند و صفات جمالی او تأکید دارد. بیان تشابه و تفاوت مکتب فکری و گرایش­ های عرفانی این دو عارف و شرح و تفسیر آنان از دو حال هیبت و انس، از اهداف اصلی این مقاله است.

کلیدواژه‌ها

تعلیم؛ انس؛ هیبت؛ سنایی؛ مولوی

مراجع

کتاب ها

قرآن مجید آشوری، داریوش (1377) عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران: مرکز.

افلاطون (1380) دورۀ کامل آثار افلاطون، ترجمۀ محمدحسین لطفی، جلد سوم، تهران: خوارزمی.

افلاکی، شمس‌الدین احمد (1362) مناقب العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.

العبادی، قطب‌الدین اردشیر (1347) صوفی نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنیاد فرهنگ ایرانی.

الهی قمشه‌ای، محی الدین (1386) سیصد و شصت‌وپنج روز در صحبت مولانا، تهران: سخن.

انصاری، خواجه عبدالله (1319) رسایل، تصحیح سلطان حسین تنابندۀ گنابادی، تهران: ارمغان.

بادکوبه ای، واصف (1392) در محضر عارفان، تهران: قدسیان.

پورنامداریان، تقی (1386) رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

درگاهی، محمود (1379) رسول آفتاب، مولوی از شریعت تا شوریدگی، تهران: امیرکبیر.

زرقانی، مهدی (1378) افق‌های شعر و اندیشۀ سنایی، تهران: روزگار.

زرقانی، مهدی (1381) زلف عالم‌سوز دربارۀ منظومۀ فکری سنایی غزنوی، تهران: روزگار.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1353) ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1373) با کاروان حله، چاپ نهم، تهران: سخن.

سپهسالار، فریدون ابن احمد (1385) رسالۀ سپهسالار در مناقب حضرت خداوندگار، تصحیح: محمد افشین وفایی، تهران: سخن.

سجادی، سید جعفر (1383) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.

سنایی، مجدود بن آدم (1329) حدیقه‌الحقیقه و طریقه الشریعه، تصحیح: محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سپهر.

سنایی، مجدود بن آدم (1381) دیوان حکیم سنایی غزنوی، به قلم بدیع الزمان فروزانفر، تهران: آزاد مهر.

شجیعی، پوران (1373) جهان‌بینی عطار، تهران: مؤسسۀ نشر ویرایش.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372) تازیانه‌های سلوک، تهران: آگه.

شمس‌الدین آملی، محمد بن محمود (1381) فرهنگ اصطلاحات تعریفات (نفایسالفنون)، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس (1362) سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوس.

شیمل، آنه ماری، ویلیام چیتیک و دیگران (1386) میراث مولوی، ترجمة مریم مشّرف، تهران: سخن.

صارمی، سهیلا (۱۳۷۳) مصطلحات عرفانی و مفاهیم برجسته در زبان عطار، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صفا، ذبیح‌الله (1392) تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی ، جلد دوم، تهران: فردوس.

طبرسی، فضل بن حسن (1350) تفسیر مجمع‌البیان، جلد دهم. ترجمة گروهی از مترجمان، تهران: فراهانی.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1392) تذکره الاولیا، تصحیح: محمد استعلامی، تهران: زوار.

قشیری، ابوالقاسم (1361) رسالة قشیریه، ترجمۀ بدیع الزمان فروزانفر، تهران: علمی و فرهنگی.

کاشانی، عبدالرزاق (1413) اصطلاحات الصوفیه، به تحقیق عبدالعال شاهین، قاهره: دارالمنار.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی (1381) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.

کربن، هنری (1373) آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، باقر پرهام و داریوش شایگان، تهران: فرزان روز.

کلینی، محمد بن یعقوب(1369) اصول کافی، تهران: کتاب‌فروشی علمیۀ اسلامی.

گوهرین، صادق (1376) شرح اصطلاحات تصوف، چاپ دوم، تهران: زوار.

لاهیجی، محمد (1371) مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار.

مرتضوی، منوچهر (1384) مکتب حافظ، چاپ چهارم، تبریز: ستوده.

مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد (1365) شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح و تشحیه محمد روشن، جلد سوم، تهران: اساطیر.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1380) تفسیر نمونه، جلد هفتم، تهران: دارالکتاب اسلامی.

مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1390) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد ا. نیکلسون، تهران: هرمس.

نویا، پل (1373) تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمة اسماعیل سعادت، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

نیکلسن، رینولد آلن (1374) تصوف اسلامی در رابطۀ انسان و خدا، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان (1389) کشف‌المحجوب، تصحیح محمود عابدی، تهران: سروش.

یوسف پور، محمدکاظم (1380) نقد صوفی، تهران، روزنه.

مقالات

صفایی هوادرق، مهناز (1396) پژوهشی تطبیقی درباره انسان از دیدگاه مولوی و اسپینوزا، فصلنامۀ تخصصی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 34، صص 257-231.

فرهانیان، فاطمه (1394) معرفت ذات الهی ازنظر شاه نعمت‌الله ولی، جاویدان خرد، شمارۀ 28، صص 124-103.

نوری، مجید (1388) چشم‌انداز حسن از دیدگاه شیخ محمود شبستری، فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 2، صص 91-74.

محرمی، رامین (1389) تفاوت دیدگاه عرفانی و کلامی مولوی در موضوع جبر، مجلۀ ادیان و عرفان، شمارۀ 1، صص 105-121.