مطالعه جامعه شناختی ادبیات دوره‌ی قاجار با تأکید بر پریشان قاآنی

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 6، دوره 15، شماره 55، شهریور 1401، صفحه 111-128   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jss.2021.1935725.1360

نویسندگان

مینا تیموری خسروشاهی¹؛ جلیل امیرپور دریانی^{* 2}؛ ناصر ناصری³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران.

²استادیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران. (نویسنده مسئول) ([e-mail])

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.

چکیده

آثار ادبی، بازتاب تفکرات، شیوة ­زندگی و اوضاع و احوال هر ملتی هستند و واقعیات اجتماعی را به صورت هنرمندانه­ نشان می­دهند. دورة قاجار به علت داشتن فراز و فرودهای اجتماعی و سیاسی، همواره مورد توجه محقّقان زیادی قرار گرفته است. این عصر به جهت واقع شدن انقلاب مشروطه در آن، به دو دوره تقسیم می­گردد که تحقیق حاضر فاصلة سال­های بین (1223-1270) را شامل می­شود. با وجود اینکه در این دوره به اندازة دورة مشروطه، مباحث اجتماعی انعکاس نیافته­، اما کاربرد این مضامین تا حدودی درآثار شاعران و نویسندگان دیده می‌شود. این مقاله برآن است ارتباط ادبیات با جامعه را در این دوره بررسی نماید و به‌طور خاص موضوعات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی موجود در پریشان قاآنی را مورد توجه قرار دهد. بنابراین با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به گزارش‌مورخان داخلی و جهانگردان خارجی به جامعه شناسی ادبیات این دوره پرداخته است. نتایج بررسی‌های اسنادی نشان می‌دهد مسائلی از قبیل فقر، رشوه‌، دزدی، گدایی، گرایش به مسکرات و مخدرات، چاپلوسی و تظاهر در پریشان قاآنی مورد توجه قرار گرفته؛ اما به دلیل مدیحه‌سرا بودن این شاعر درباری، انتقاد از اوضاع نابسامان جامعه به‌طور ملموس امکان نداشته و در قالب حکایت اشاراتی به مشکلات و معظلات اجتماعی موجود شده است.   

کلیدواژه‌ها

ادبیات؛ جامعه‌شناسی؛ عهد قاجار؛ پریشان قاآنی

مراجع

- آدمیت، فریدون (1362)، امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.

- آرین­پور، یحیی(1372)، از صبا تا نیما، ج 1، چاپ چهارم، تهران: زوار.

- امین ریاحی، محمد(1378)، تاریخ خوی، تهران: طرح نو.

- اویسی، عبدالعلی و صادقی، حسین(1394)، آموزه‌های ادب تعلیمی در پریشان قاآنی، پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی، دوره7، شماره27، پاییز، ص 58-27.

- باقری، علی (1371)، جامعه و حکومت در ایران، چاپ اول، تهران: قومس.

- برزگر، شبنم (1380)، اندیشه­های توسعه و ترقی اقتصادی در عصر ناصرالدین­شاه، تهران: فصل­نامه فرهنگ و اندیشه، شماره 1.

- بیت، سی­ای (1900)، خراسان و سیستان: لندن.                      

- پاولویچ، م و تریا ایرانسکی (1357)، سه مقاله درباره­ی انقلاب مشروطه ایران، ترجمه­ی م. هوشیار، تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی.

- پهنادایان، شاهین (1396)، مروری بر ساختار اجتماعی و اقتصادی ایران عصر قاجار، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال سیزدهم، شماره 38، بهار، ص194-173.

- تقوی، سیدمصطفی (1384)، فراز و فرود مشروطه، تهران: مؤسسه دانش و اندیشه­ی معاصر.

-جندقی، یغما(1357) مجموعه آثار، تهران: انتشارات توس.

- جی گریس، ‌ویلیام (1381)، ادبیات و بازتاب آن، ترجمه بهروز عزب­دفتری، تبریز: خوروش.

- حمیدی شیرازی، مهدی(1364)، شعر در عصر قاجار، تهران: گنج کتاب.

- رابینو، یانست لویی (1343)، سفرنامه­ی مازندران و استرآباد، ترجمه­ی غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

- راوندی، مرتضی (1374)، تاریخ اجتماعی ایران، جلد 2، چاپ اول، تهران: نگاه.

- راوندی، مرتضی (1374)، تاریخ اجتماعی ایران، جلد 4، چاپ اول، تهران: نگاه.

- راوندی، مرتضی (1374)، تاریخ اجتماعی ایران، جلد 8، چاپ اول، تهران: نگاه.

- رفیعی مهر­آبادی، محمد (1373)، تاریخ معاصر ایران (از تأسیس تا انقراض سلسله قاجاریه)، چاپ سوم، تهران: عطایی.

- رنه، هانری (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه همایون فره­وشی، تهران: امیرکبیر.

- زرین­کوب، عبدالحسین (1386)، نقد ادبی، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.

- شکیبا، پروین(1370)، ‌شعر فارسی از آغاز تا امروز، چاپ اول، تهران: هیرمند.

- شمس لنگرودی، محمد(1375)، مکتب بازگشت (بررسی شعر دوره­های افشاریه،‌ زندیه، قاجاریه)، تهران: مرکز.

- شوستر، ویلیام مورگان(1334ق)، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری­ الجزایری،‌ کلکته: حبل­المتین.

- شیبانی، فتح الله(1308)، دیوان، اسلامبول: طبعه اختر.

- صبا، فتحعلی­خان(1341)، دیوان اشعار، به کوشش محمدعلی نجاتی، تهران: اقبال.

- فروغی بسطامی، میرزاعباس (1368)، دیوان، مقدمه سعید نفیسی، چاپ سوم، تهران: جاویدان.

- فوران، جان (1377)، مقاومت شکننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال­های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه­ی احمد تدین، تهران: مؤسسه­ی خدمات فرهنگی رسا.

- فیروزمیرزا فرمان­روا (1380)، سفرنامه کرمان و بلوچستان، به کوشش منصوره اتحادیه و سعاد پیرا، تهران: تاریخ ایران.

- قاآنی شیرازی، حبیب­الله (1338)، پریشان، تصحیح اسماعیل اشرف، شیراز: چاپ موسوی.

- قاآنی شیرازی، حبیب­ الله(بی­تا)، دیوان، تصحیح و مقدمه محمدجعفر محجوب، تهران:امیرکبیر.

-قاضی مرادی، حسن(1385) نوسازی سیاسی در عصر مشروطة ایران، تهران: اختران.

- کرزن، جرج. (1362)، ایران و قضیه­ ی ایران، ترجمه­ ی وحی مازندرانی، جلد اول، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.

- کریمی، سیدمحمد(1398)، بررسی تأثیر ناهنجاری‌های اجتماعی بر ادبیات دوره قاجار، تهران: تفحص.

- گوبینو، کنت دو (بی­تا)، سه سال در ایران، ترجمه­ ی ذبیح­ الله منصوری، تهران: فرخی.

- محمدی، برات(1389)،بررسی جامعه‌شناختی و آسیب‌شناسی اجتماعی در آیینه شعر مشروطه، پژوهشنامه فرهنگ و ادب، سال ششم، پاییز و زمستان.

- مراغه­ ای، زین­العابدین (1384)، سیاحت­ نامه­ ابراهیم ­بیگ، به کوشش محمدعلی سپانلو، چاپ یکم، تهران: مرکز.

- میرزاملکم­ خان (1327)، مجموعه آثار ندای عدالت، تنظیم محمد طباطبایی، تهران: علمی.

- نشاط اصفهانی، (بی­تا)، دیوان، تهران: کتاب­فروشی محمودی.

- نعمتی، نورالدین و طایفی، شیرزاد (1392)، بازتاب اوضاع اجتماعی در متون عصر قاجار با تأکید بر فرهنگ عامه، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، دوره6، شماره3( پیاپی)، پاییز، ص514-497.

- واتسن، رابرت گرنت(1340)، تاریخ ایران (از ابتدای قرن نوزدهم تا سال 1858 با نظری اجمالی به وقایع عمده­ای که به استقرار خاندان قاجار منجر شده است)، ترجمه وحید مازندرانی، تهران: سخن.

- وثوق­ الدوله (1363)، به تصحیح ایرج افشار، چاپ اول، تهران: سلسله نشریات ما. 

-واحددوست، مهوش (1396). ادبیات ایران در دوره قاجار،تهران، نشر سروش.    

 -ولک، رنه و وارن آستن(1373)، نظریه ادبیات، ترجمه مینا موحد و پرویز مهاجر، تهران: علمی و فرهنگی.