تحولات دینی در دنیای معاصر با تأکید بر دین‌ها و معنویت‌های جدید

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 9، دوره 15، شماره 55، شهریور 1401، صفحه 161-183   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jss.2021.1930150.1331

نویسنده

محمدمسعود سعیدی^*

استادیار گروه پژوهشی حکمت و کلام جدید (تخصص در جامعه‌شناسی دین)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مشهد، ایران.( نویسنده مسئول) [e-mail]

چکیده

این مقاله مستخرج از طرح پژوهشی تحولات نوپدید دینی و معنوی در دنیای معاصر است که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در حال انجام است.
مطالعۀ تحولات دینی در ایران معاصر، بدون توجه به تحولات جدید دینی در جهان ناقص خواهد ماند. در این مقاله، مهم‌ترین ویژگی‌های تحولات دینی در دنیای کنونی با تأکید بر دین‌ها و معنویت‌های جدید و از چشم‌اندازی جهانی بررسی شده است تا شناسایی مسیر اصلی این تغییرات جهانی آسان گردد؛ مسیری که خواه ناخواه تأثیرات خود را بر روندهای داخلی نیز خواهد گذاشت. در این جا، با استفاده از روشِ فراتحلیل، یعنی تحلیل و استنتاج منطقی از یافته‌ها و دانش گردآمده در قلمرو دانش جامعه‌شناسی دین- منابع خارجی و داخلی- ویژگی‌ تحولات نوپدید دینی و روند احتمالی آن‌ها شناسایی می‌شود. بخشی از این ویژگی‌ها عبارت‌ هستند از تکثیر گروه‌هایی که غیرجزم‌اندیش و به میزان زیادی، نامنظم و ساختارنایافته هستند، تجربۀ شخصی به عنوان معیار ادعاهای مربوط به حقیقت، تصور دین به عنوان یک نظام خود-بازنگری ، اصل رستگاری یا رهایی بدون واسطه‌گری، عضویت چندگانه، و هدفِ رهاسازی انسان، یا از طریق خودشناسی که شامل ادراک خود به عنوان بخشی از خود جهانی (کلی) است و یا از طریق خود-دگرسازی از راه دگرگون‌سازی جهان، چنانچه در معنویت‌های متعهد وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

دین و معنویت جدید"؛ تغییر دینی"؛ جامعه شناسی دین"؛ "؛ تحلیل و استنتاج منطقی

مراجع

جابریان، نفیسه، علی ربیعی، حسن محدثی گیلوائی و محمدجواد زاهدی مازندرانی (1396) «نگاهی جامعه‌شناختی به گسترش معنویت‌گرایی نوپدید در شهر تبریز»؛ فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، ش(2)10، ص 119-150.

حمیدیه، بهزاد (تابستان و پاییز 1391) «تلاشی در سنخ‌شناسی جنبش‌های نوپدید معنوی ایران»؛ مطالعات معنوی، ش4و5، ص 37-60.

الحیدری، السیّدعلی­نقی (1371ش)؛ اصول الاستنباط فی اصول الفقه و تاریخه باسلوب حدیث؛ قم: انتشارات محلاتی، چاپ سوم.

خسروی، بهناز و سوسن باستانی و سارا شریعتی (1386)؛ «ﺟﻮاﻣﻌﻲ در ﻧﻮﺳﺘﺎﻟﮋی اﺟﺘﻤﺎع: ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪۀ معنویت‌های ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان از ﺧﻼل ﻣﻄﺎﻟﻌۀ ﻣﻮردی دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از جمع‌های ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ـ روان­ﺷﻨﺎﺳﻲ» ؛ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻭ ﺍﺭﺗﺒﺎﻃﺎﺕ، شمارۀ 8، بهار، ص167-195.

رمضانی، صدیقه و ابوتراب طالبی و باقر طالبی دارابی (زمستان 1397) «علل و زمینه‌های گرایش به معنویت‌گرایی جدید در ایران»؛ فصلنامۀ علوم اجتماعی، ش83، ص 159-192.

ریاحی، محمد‌اسماعیل و زین‌العابدین جعفری (1388)؛ «بررسی همبسته‌های اجتماعی میزان گرایش دانشجویان دانشگاه‌های شهر تهران به جنبش‌های دینی جدید» ؛ مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، دورۀ دهم، شمارۀ2، تابستان، ص55-86.

سعیدی، محمدمسعود (1393ش)؛ «تغییرات سیاسی-اجتماعی دیدگاه­ها و مواضع عالمان دین»؛ جامعه­شناسی کاربردی، ش.(1)53، ص121-140.

سعیدی، محمدمسعود (1396ش)؛ عرفان در گرو حلقه­ها؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

سعیدی، محمدمسعود (1397ش)؛ پژوهشی در عرفان حلقه و انرژی درمانی؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

سعیدی، محمدمسعود (الف1395ش)؛ مطالعۀ جامعه­شناختی رابطۀ اسلام شیعی و مردم­سالاری؛ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

سعیدی، محمدمسعود (ب1395ش)؛ جامعه­شناسی دین و سکولارشدن؛ مشهد: کاویان کتاب.

شاکرنژاد، احمد (بهار و تابستان 1397) «مبانی پانتئیستی سبک زندگی در معنویت‌گرایی جدید»؛ پژوهشنامۀ سبک زندگی، ش6، ص 25-41.

شاکرنژاد، احمد (تابستان 1394) «رواج معنویت: روی‌گردانی از دین یا بازگشت به دین؟»؛ اسلام و مطالعات اجتماعی، ش9، ص 95-122.

شاه‌حسینی، سمیه (پاییز و زمستان 1393) «شست‌وشوی مغزی، کنترل ذهنی و جنبش‌های نوپدید دینی»؛ مطالعات معنوی، ش13و14، ص 37-54.

قاضی‌زاده، علیرضا (پاییز 1389) «آسیب‌ها و چالش‌های ناشی از رشد فرقه‌های نوظهور در ایران»؛ پژوهشنامه، ش55، ص 149-190.

کاظم‌زاده، پروین (پاییز 1388) «بررسی عرفان‌های نوظهور»؛ فصلنامۀ پژوهشی پژوهش‌نامۀ اخلاق، ش5، ص 177-214.

گیدنز، آنتونی (1386ش)؛ جامعه­شناسی؛ ترجمۀ حسن چاوشیان؛ تهران: نشرنی.

هزارجریبی، جعفر و حسن فراهانی (پاییز 1394) «بررسی عوامل اجتماعی و سیاسی مؤثر بر گرایش به جنبش‌های نوپدید دینی»؛ توسعۀ اجتماعی، ش1، ص 7-34.

همیلتون، ملکلم (1377ش)؛ جامعه‌شناسی دین؛ ترجمۀ محسن ثلاثی؛ تهران: تبیان.

یعقوبیان، محمدحسن (1395)؛ «ریشه­یابی معرفتی و بازخوانی انتقادی مبانی عرفان حلقه»؛ معرفت، ش.229، دی، ص69-79.

یکتا، مهدیه، حسین رهنمایی و سیدرضا نقیب‌السادات (بهار 1397) «شناسایی تکنیک‌های تبلیغی عرفان واره‌های نوظهور»؛ فصلنامه علوم خبری، ش25، ص 69-101.

Almond, G. A., Appleby, R. S., & Sivan, E. (2003). Strong Religion: The Rise of Fundamentalisms around the World. Chicago: The University of Chicago Press.

Barker, E. (1999). New Religious Movements: Their Incidence and Significance. In B. Wilson, & J. Cresswell (eds), New Religious Movements (pp. 15-31). London: Routledge.

Barker, E. (2004). What Are We Studying? A Sociological Case for Keeping the “Nova”. Nova Religio, 8, 88-102.

Beckford, James A. & Demerath III, N. J. (eds) (2009). The SAGE Handbook of the Sociology of Religion. London: Sage.

Bellah, R. (1969). Religious Evolution. In R. Robertson (ed.), The Sociology of Religion (pp. 262-293). Baltimore, MD: Penguin Books.

Bromley, D. G. (2004). Perspective: Whither New Religions Studies? Nova Religio, 8, 91-94.

Bruce, S. (2000). Fundamentalism. Malden, MA: Blackwell.

Chandler, S. (n.d.). Establishing a Pure Land on Earth: The Foguang Buddhist Perspective on Modernization and Globalization. Honolulu: University of Hawai‘i Press.

Chang, M. H. (2004). Falun Gong. New Haven, CT: Yale University Press.

Clarke (ed.), P. B. (2000). Japanese New Religions: In Global Perspective. Richmond: Curzon Press.

Clarke, P. B. (2005). Globalization and the Pursuit of a Shared Understanding of the Absolute:The Case of Soka Gakkai in Brazil. In L. Learman (ed.), Buddhist Missionaries in the Era of Globalization (pp. 123–140). Honolulu: University of Hawai‘i Press.

Clarke, P. B. (2006). New Religions in Global Perspective. London and New York: Routledge.

Cohn, N. (1970a). The Pursuit of the Millennium. London: Paladin.

Cohn, N. (1970b). Mediaeval Millenarianism. In S. L. Thrupp (ed.), Millennial Dreams in Action: Studies in Revolutionary Religious Movements. New York: Schocken.

Davie, G. (1994). Religion in Britain since 1945: Believing without Belonging. Oxford: Blackwell.

Dawson, L. L. (1998a). Anti-modernism, modernism and postmodernism: Struggling with the cultural significance of new religious movements. Sociology of Religion, 59, 131–156.

Dawson, L. L. (1998b). The Cultural Significance of New Religious Movements and Globalization: A Theoretical Prolegomenon. Journal for the Scientific Study of Religion, 37, 580–595.

De Michaelis, E. (2004). A History of Modern Yoga. London: Cassell Continuum.

Emerson, M. O., & Hartman, D. (2006). The Rise of Religious Fundamentalism. Annual Review of Sociology, 32, 127-144.

Ezzy, D. (2001). The Commodification of Witchcraft. Australian Religion Studies Review, 14(1), 31–45.

Heelas, P. (1991). Western Europe: Self-religions. In S. Sutherland, & P. B. Clarke (eds), The Study of Religion: Traditional and New Religion (pp. 167–173). London: Routledge.

Huang, C. J. (2005). The Compassion Relief Diaspora. In L. Learman (ed.), Buddhist Missionaries in the Era of Globalization (pp. 185–210). Honolulu: University of Hawai‘i Press.

Kamstra, J. (1994). Japanese Monotheism and New Religions. In P. B. Clarke, & J. Somers (eds), Japanese New Religions in the West (pp. 103–117). Eastbourne: Japan Library.

Lantenari, V. (1963). The Religions of Oppressed: A Study of Modern Messianic Cults. New York: Knopf.

Lewis, J., & Peterson, J. (2005). Introduction. In J. Lewis, & J. Peterson (eds), Controversial New Religions (pp. 3–4). Oxford: Oxford University Press.

Lewis, James R. (ed.) (2004). The Oxford Handbook of New Religious Movements; New York: Oxford University Press.

Lucas, P. C. (1997). Introduction and Acknowledgements. Nova Religio, 1, 8.

Marcovitz, H. (2010). Religious fundamentalism. San Diego, CA: ReferencePoint Press.

Melton, J. G. (1990). New Age Encyclopedia. Detroit: Gale Research.

Melton, J. G. (2003). Introduction: New Religious Movements. In J. A. Saliba, Understanding new religious movements (pp. xi-xvi). Oxford: AltaMira Press.

Melton, J., & Jones, C. A. (1994). Japanese New Religions in the United States. In P. B. Clarke, & J. Somers (eds), Japanese New Religions in the West. Eastbourne: Japan Library.

Mullins, M. (1998). Christianity Made in Japan: A Study of Indigenous Movements. Honolulu: University of Hawai‘i Press.

Ooms, E. G. (1993). Women and Millenarian Protest in Meiji Japan. NY: Cornell University.

Ouspensky, P. (1987). In Search of the Miraculous: Fragments of an Unknown Teaching. London: Arkana Paperbacks.

Reader, I. (1991). Religion in Contemporary Japan. Basingstoke: Macmillan.

Riesebrodt, M. (1993 [1990]). Pious Passion: The Emergence of Modern Fundamentalism in the United States and Iran. California: Univ. Calif. Press.

Robbins, T., & Lucas, P. C. (2009). From ‘Cults’ to New Religious Movements: Coherence, Definition, and Conceptual Framing in the Study of New Religious Movements. In J. A. Beckford, & N. J. Demerath III (eds), The Sage Handbook of Sociology of Religion (pp. 227-247). London: Sage.

Robertson, R. (1991). Social Theory, Cultural Relativity and the Problem of Globality. In A. D. King (ed.), Culture, Globalization and the World System. New York: Macmillan.

Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and Global Culture. London: Sage.

Sangharakshita. (1976). The One Thousand Petalled Lotus. London: Heinemann.

Wilson, B. R. (1990). The Social Dimensions of Sectarianism. Oxford: Clarendon Press.

Wilson, B. R. (1993). Historical Lessons in the Study of Sects and Cults. In D. G. Bromley, & J. K. Hadden (eds), Religion and Social Order, Vol. 3 (pp. 53–73). Greenwich, CT: JAI Press.

Worsley, P. (1970). The Trumpet Shall Sound: A Study of Cargo Cults in Melanesia. London: Paladin.

Zellner, William W. & Marc Petrowsky; (1998). Sects, Cults, and Spiritual Communities: A Sociological Analysis; Westport, Connecticut. London: Praeger.

Zinnbauer, B. J., & Pargament, K. I. (2005). Religiousness and Spirituality. In R. F. Paloutzian, & C. L. Park, Handbook of the psychology of religion and spirituality (pp. 21-42). New York, NY: The Guilford Press.