ساز و کار درآمیختن دو عنصر فرمالیستی آشنایی‌زدایی و برجسته‌سازی در دو داستان غنایی شاهنامه (زال و رودابه، بیژن و منیژه)

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 10، شماره 37، بهمن 1399، صفحه 26-41   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

میترا بیغمی¹؛ مریم جعفری^{* 2}؛ غلامعباس ذاکری³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران،

³استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران

چکیده

تأکید نظری فرمالیست‌ها بر ادبیّت و تمهیدات ادبی به کاررفته در متن، اگرچه نافی اهمیت محتوا نیست، نشان‌دهندۀ نقاط محوری‌ای است که به واسطۀ آن‌ها متن ادبی از آثار دیگر جدا می‌شود. مقالۀ حاضر می‌کوشد به بررسی کاربردهای دو آرایۀ اصلی فرمالیستی در دو داستان شاهنامه فردوسی بپردازد. انتساب شاهنامه به ژانر «حماسی» هیچ‌گاه محل تردید نبوده، اما این بدان معنا نیست که متنی با چنین وسعت که واجد ویژگی‌های محتوایی گوناگونی است، عاری از مضامین غنایی باشد. در میان این داستان‌ها تمرکز این جستار بر «زال و رودابه» و «بیژن و منیژه» است. هدف کشف و سپس تلفیق دو عنصر فرمالیستیِ مهم «آشنایی‌زدایی» و «برجسته‌سازی» در آن‌هاست. مرادِ فرمالیست‌ها از اوّلی ایجاد تغییری اساسی در روند خودکار و متعارف زبان است و در دومی ایجاد وقفه‌ای شوک‌آور. با وجود اینکه استفاده از آرایه‌های فرمالیستی هم به شکل بدیع سنتی و هم در قالب تمهیداتی که بعدها مورد توجه نظریه‌پردازان واقع شد، در سراسر شاهنامه دیده می‌شود، در داستان‌های غنایی مذکور بسامد استفاده از آن‌ها بالاتر است. نتایج بحث نشان می‌دهد استفاده از چنین تمهیداتی قدرت جذابیت و ادبیت متن را در جهت جنبه‌های غنایی بسیار بالا می‌برد. درآمیختن هر دو شگرد در روایات مذکور بیانگر نگاه هوشمندانۀ فردوسی به این مسأله و ظرفیت‌های آن بوده است. استفاده از واژگان نامأنوس، استفاده از الف اطلاق در پایان مصراع‌ها، اغراق، آشنایی‌زدایی مفهومی و واژگانی و برجسته‌سازی روایی، مهم‌ترین مصداق‌های فرمالیستی به‌کارگرفته شده در این دو منظومه‌اند. همچنین، هرچند بار غنایی این دو داستان غالب بوده، به دلیل حضور آن‌ها در بستر اثری حماسی، برخی واژگان و صناعات حماسی نیز با روایت آن درآمیخته که به واسطۀ تقویت آشنایی‌زدایی و برجسته‌سازی در آنها، تفاوتی میان آن‌ها با سایر داستان‌های شاهنامه ایجاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها

فرمالیسم؛ آشنایی‌زدایی؛ برجسته‌سازی؛ شاهنامه؛ زال و رودابه؛ بیژن و منیژه؛ ادبیّت

مراجع

1. Aichen Bam, Boris (1914). Formal method theory. translated by Sepideh Emami. Etemad newspaper, 2007-5-9.
2. Ahmadi, Babak (2008). Text Structure and Interpretation. Ninth Edition, Tehran: Markaz Publishing.
3. Ayoubi, Mehdi (2012). The role of story in cinema. Journal of Cinema and Theater: Issue 6.
4. Eagleton, Terry (2007). An Introduction to Literary Theories. translated by Abbas Mokhber. Tehran: Markaz Publishing.
5. Ferdowsi, Abolghasem (1988). Shahnameh. edited by Jalal Khaleghi Motlagh. Volumes I and II, New York: Bibliotheca Persica Publications.
6. Golshiri, Ahmad (1990). Story and story critique. Isfahan: Sepahan Publishing.
7. Haghshenas, Ali Mohammad (1992). Literary and linguistic articles.Tehran: Niloufar Publications.
8. Harland, Richard (1385). An Introduction to Literary Theory from Plato to Barthes. translated by Ali Masoumi and ShapurJorkesh. Tehran: Cheshmeh Publishing.
9. Hutcheon, Linda (1999). A Poetics of Postmodernism ( History, Theory, Fiction), New
10. Ishaqian, Javad (2004). The process of language automation and its types of emphasis in formalist critique. Book of the Month of Literature and Philosophy, No. 70.
11. ــــــــــــــ (2010). Truth and Beauty. Tehran: Markaz Publishing.
12. Kupal, Ataullah (2013). The Inefficiency of Formalism in Contemporary Literary Criticism Approaches. Literary Research. Nos. 36 and 37
13. Maqdari, Sedigheh Sadat (2013). De-familiarization and linguistic highlighting in the lyric poems of Maulana Shams-al-Din Mohammad VahshiBafghi. Quarterly Journal of Literary and Rhetorical Research. Volume 1, Number2.
14. Martin, Wallace. (2004). Narrative Theories. translated by Mohammad Shahba. Tehran: Hermes Publications.
15. Moran, Borna (1389). Theories of Literature and Criticism. translated by Nasser Davaran. Tehran: Negah Publications.
16. Peck,john,coyle (2002). Literary terms and criticism. London: Macmillan.
17. Shamisa, Sirus (1989). Stylistics of prose. Publication Center.
18. _____ (2005). Expression and meanings. eighth edition. Tehran: Ferdows Publications.
19. Safa, Zabihullah (2001). Epic in Iran: From the oldest historical era to the fourteenth century AH. Tehran: Amirkabir.

Taslimi, Ali (2010). Literary Criticism. Tehran: folk Publishing.