نخستین شناخت‌ وزن ترانه‌های عامیانه در آثار فارابی و ابن سینا

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 11، شماره 39، مرداد 1400، صفحه 80-93   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد امین محمدپور¹؛ علی اصغر بابا صفری^{* 2}؛ غلامرضا ستوده³

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران

²دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

³استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در دورۀ معاصر پژوهشگران بسیاری در حوزۀ ادبیات غنایی به شناخت وزن ترانه‌های عامیانه پرداخته‌اند. وزن ترانه‌های عامیانه فارسی وزنی زمانی و تکیه‌ای است به صورتی که تکیه‌های وزنی‌ روی هجاهای بلند یا سنگین قرار می‌گیرند و این وزن‌ها به دو دسته وزن‌های زبانی (نوایی) و وزن‌های زمانی تقسیم می‌شوند. وزن‌های زبانی بیشتر بر اساس ممیزه‌های زبرزنجیری زبان همچون تکیه و کشش و نواخت توصیف می‌شوند و در توصیف وزن‌های زمانی، به غیر از ویژگی‌های زبرزنجیری زبان از مفاهیم و اصطلاحات رایج در حوزۀ ضرب‌آهنگ، مانند سرعت، نت سکوت، میزان‌های ضرب بالا، ضد ضرب و تکیۀ وزنی نیز استفاده می‌شود. این پژوهش در پی پاسخ به این مسئله است که آیا پیش از نتایج پژوهش‌های اخیر، در آثار فارابی و ابن سینا به اصول وزن به صورت دستاوردهای امروزی اشاره شده است؟ از این رو موضوع بحث را به روش توصیف و تحلیل فرم و محتوا کاویده‌ایم و منابع گوناگون بررسی شده‌اند. فارابی و ابن سینا در حوزۀ وزن ترانه‌های عامیانه نیز نخستین پژوهشگرانی هستند که با به کارگیری اصطلاحات دورۀ خودشان دربارۀ وزن، به توصیف وزن ترانه‌های عامیانه پرداخته‌اند. فارابی وزن شعر را نیز از مقایسه آن با ایقاعات در موسیقی به دست می‌دهد. ابن سینا شعر را کلامی ترکیب شده از حروفی می‌داند که شامل هر چیزی است که بتوان از راه صوت و یا حتی حرکت‌ها آن را شنید.

کلیدواژه‌ها

ادبیات غنایی؛ ترانه‌های عامیانه؛ شناخت وزن؛ فارابی؛ ابن سینا

مراجع

ابن سینا (1373). برهان شفا. ترجمۀ مهدی قوام صفری. تهران: فکر روز.           

ادیب طوسی، محمد امین (1332). رابطه اوزان شعر فارسی با ترانه‌های ملی. نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز. 5 (1)، 52 –40. 

دانش پژوه، محمد (1356). قول فارابی فی التناسب و التألیف. یادگارنامۀ یغمایی. به کوشش غلامحسین یوسفی. تهران: فرهنگ ایران زمین.

ریپکا، یان ‌(1383). تاریخ ادبیات ایران. ترجمۀ عیسی شهابی. تهران: علمی و فرهنگی. 

سپنتا، ساسان (1382). چشم انداز موسیقی ایران. تهران: ماهور. 

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1388). موسیقی شعر. تهران: آگه.  

صادقی، علی اشرف (1357). تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.

طبیب‌ زاده، امید (1382). تحلیل وزن شعر عامیانه فارسی. تهران: نیلوفر. 

طبیب‌زاده، امید (1395) ضرب‌های شعر عامیانه فارسی. نامۀ فرهنگستان. 15 (59)، 78–65.     

طبیب‌زاده، امید؛ طلایی،‌ مائده (1394). ویژگی‌های وزنی در ترانه‌ها و تصنیف‌های فارسی. نامۀ فرهنگستان. 14 (55)، 70–52.

ک‍ری‍س‍ت‍ی‍ن‌ س‍ن‌، آرت‍ور؛ اقبال، عباس (163). ش‍ع‍ر و م‍وس‍ی‍ق‍ی‌ در ای‍ران‌. تهران: هنر و فرهنگ.  

لازار، ژیلبر (1395) بررسی وزن شعر ایرانی. ترجمۀ لیلا ضیا مجیدی. تهران: هرمس.   

میرزایی، محمد؛ نقشبندی، شهرام؛ میثمی، حسین؛ شکری، یدالله (1398). نگاهی نو به اوزان شعر فارسی از دیدگاه زبان‌شناسی و ریتم. مجلۀ مطالعات بلاغی. 10 (20)، 448 – 417.

نجفی، ابوالحسن (1397). طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی. به کوشش امید طبیب‌زاده. تهران: نیلوفر. 

ناتل خانلری، پرویز (1367). وزن شعر فارسی. تهران: توس.  

وحیدیان کامیار، تقی (1357). بررسی وزن شعر عامیانه. تهران: آگاه.