بازپژوهی ماهیت اسقاط حق در فقه و حقوق

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 17، شماره 65، آذر 1400، صفحه 55-82   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2021.687043

نویسندگان

احمد رضا حسن خانی¹؛ سیدابوالقاسم نقیبی^{* 2}؛ سید محمد صدری³؛ احمد باقری⁴

¹دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، مرکز تهران، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران

³دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی، مرکز تهران، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

⁴استاد گروه فقه و حقوق اسلامی ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

اصل قابلیت اسقاط حق از جمله اصول پذیرفته شده در حقوق خصوصی است. هر صاحب حقی می­تواند با امعان­نظر در اصل حاکمیت اراده (ماده 10 قانون مدنی) و قاعده تسلیط (ماده 30 قانون مدنی) در قالب یک عمل حقوقی نسبت به اسقاط حق خود مبادرت نماید؛ مگر این‌که اسقاط مزبور، مخالف با قواعد و قوانین امری، نظم عمومی و اخلاق حسنه باشد. در آموزه­های فقهی گزاره «الحقُّ قابلٌ لِلإسقاط» از جمله گزاره های کلی است که می توان از آن به عنوان یک قاعده فقهی یاد نمود. در خصوص ماهیت اسقاط حق و کیفیّات آن نظریات گونه­گونی مطرح گردیده است امّا در نهایت می­توان اذعان نمود که حق چه در معنای سلطنت باشد و چه ملکیت یا نوع و مرتبه ای از آن، صاحب حق مالک و مسلط بر آن می باشد و اقتضای این امر، توانایی و قدرت صاحب حق بر إعمال انواع تصرّفات در حق است که از جمله این تصرفات اسقاط حق است. این پژوهش درصدد واکاوی ماهیت اسقاط حق و پذیرش آن به عنوان یک قاعده فقهی با دقّت­نظر در نظریات فقهان و حقوقدانان می­باشد که در نوع خود تحقیقی نو به حساب می­ آید.

کلیدواژه‌ها

حق؛ اسقاط؛ قاعده فقهی؛ حقوق قابل اسقاط

مراجع

1- قرآن کریم

2- آملی، محمد تقی (1413). المکاسب والبیع، تقریر: ابحاث الاستاذ الاعظم آیة الله العظمى المیرزا محمد حسین الغروی النائینی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

3- ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین (1403). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة. تصحیح: مجتبی عراقی. قم: سید الشهداء.

4- ابن فارس، احمد بن فارس زکریا (1404). معجم مقاییس اللغه. تحقیق: عبدالسلام محمد هارون. بی جا: مکتبه الاعلام الاسلامی.

5- ابن منظور (1405). لسان العرب. قم: نشر ادب الحوزه.

اراکی، محمدعلی (1415). کتاب البیع. قم: موسسه الامام الصادق(ع)

اصفهانی،محمد حسین (1419). حاشیه المکاسب. تحقیق:شیخ عباس محمد آل سباع القطیفی. بی جا: چاپخانه علمیه

همو، الاجارة (1409). قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

اصفهانی، محمد تقی (بی تا). رساله الضابط بین الحق و الحکم. تهران: چاپ سنگی.

امامی، سید حسن (1366). حقوق مدنی. تهران: کتاب فروشی اسلامیه.

أنصاری، شیخ مرتضی (1415). المکاسب. تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الأعظم. قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکرى المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأنصاری.

ایروانی، محمد باقر(1417). دروس تمهیدیّة فی القواعد الفقهیّة. قم: دار الفقه للطباعة والنشر.

بحر العلوم، سید محمد (1403). بلغة الفقیه. شرح وتعلیق: سید محمد تقی آل بحر العلوم. تهران: مکتبة الصادق.

تسخیری، محمدعلی (1426). القواعد الاصولیه و الفقهیه علی مذهب الامامیه. تهران: مجمع عالمی تقریب بین المذاهب الاسلامیه.

تبریزی، شیخ جواد (1374). ارشاد الطالب. قم: مؤسسه اسماعیلیان.

توحیدی، محمد علی (1378). مصباح الفقاهة. تقریر ابحاث سماحة آیة الله العظمى سید أبو القاسم موسوی خوئى. نجف: مطبعه حیدریه.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر( 1378). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: کتابخانه گنج دانش.

همو، ترمینولوژی حقوق (1380). تهران: کتابخانه گنج دانش.

همو، مکتب های حقوقی در حقوق اسلام (1370). تهران: کتابخانه گنج دانش.

جوادی آملی، عبد الله (1385). حق و تکلیف در اسلام. قم: مرکز چاپ و انتشارات اسراء.

حائری شاه باغ، سید علی (1376). شرح قانون مدنی ایران. تهران: گنج دانش.

حجت کوه کمری، سید محمد (1409). البیع. مقرّر: شیخ ابوطالب التجلیل التبریزی. قم: مؤسسه نشر اسلامی.

حسینی، سید عبدالرحیم (1387). رساله ای در باب حق و حکم. تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

حکیم، سید محسن (1384). مستمسک العروة الوثقى. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

خوانساری، موسی (1418). منیة الطالب فی شرح المکاسب(تقریرات میرزا محمدحسین نائینی). قم: مؤسسة النشرالاسلامی.

خمینی، سید روح الله (1410). البیع. قم: مؤسسه اسماعیلیان.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات الفاظ قرآن. محقق: صفوان عدنان الداودی. دمشق: دار القلم الدار الشامیة.

رحمانی، امیر (۱۳۹۱). بررسی فقهی مدیریت در روابط زن و شوهر. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی(وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی).

زبیدی، مرتضی (1414). تاج العروس. تحقیق: علی شیری. بیروت: دارالفکر.

سبزواری، سید عبدالاعلی (بی تا). مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام. قم: دار التفسیر.

صفری فروشانی، نعمت الله (1374). رساله حق و حکم و شرح حال شیخ محمد هادی تهرانی. مجله نامه مفید. 4

صدر، سید محمد (1416). ماوراء الفقه. بیروت: دارالاضواء.

صفایی، سید‌حسین (1383). دورة مقدماتی حقوق مدنی قواعد عمومی قراردادها. تهران: نشر میزان.

طاهری، مسعود و انصاری، محمدعلی(1384) دانشنامه‌ حقوق خصوصی. تهران: انتشارات محراب فکر.

طریحی، فخرالدین (1408). مجمع البحرین. تحقیق: السید احمد الحسینی. بی جا: مکتب النشر الثقافه الاسلامیه.

طوسی، محمد بن حسن (1387). المبسوط فی فقه الامامیه. تحقیق: محمد باقر بهبودی. طهران: مکتبه مرتضویه.

عاملی، زین الدین بن علی(شهید الثانی) (1410). الروضه البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: انتشارات داوری.

همو، مسالک الأفهام (1413). قم: مؤسسه المعارف الاسلامی.

عاملى، محمد بن مکى(شهید اول) (بی تا). ‌القواعد و الفوائد. محقق/ مصحح: سید عبد الهادى حکیم‌. قم: کتابفروشى مفید.

عبدی، یاسر؛ اصغری آقمشهدی، فخر الدین(1395). تحلیل فقهی فروش کالاهای متروکه توسط گمرک در حقوق ایران، 44، 99-114

فروغی، سید علیرضا (1391). آثار و ویژگی های حق از دیدگاه فقه امامیه و قانون مدنی. دو فصلنامه علمی- پژوهشی دانش حقوق مدنی. 1.

فیومی، احمد بن محمد (1425). المصباح المنیر. قم: دارالهجره.

قدیمی، روح الله؛ داورزنی، حسین(1392). ابراء در حقوق پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق. فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، 31، 103-118

قزوینی، علی (1414). صیغ العقود و الایقاعات. قم: انتشارات شکوری.

کاتوزیان، ناصر (1382). مقدمه‌ی علم حقوق. تهران: شرکت سهامی انتشار.

کلینی، أبی جعفر محمد بن یعقوب (1367). الفروع من الکافی. تصحیح: علی أکبر غفاری. تهران: دار الکتب الاسلامیة.

گرجی، ابوالقاسم(1364). حق و حکم و فرق میان آنها. فصلنامه مطالعات حقوقی و قضایی. 1.

مامقانی، ملا عبد الله بن محمد حسن (1350). نهایه المقال فی تکمله غایه الامال. قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.

مجلسی، محمد باقر(1403). بحار الأنوار. تحقیق: السید إبراهیم المیانجی، محمد الباقر البهبودی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

محقق حلی، جعفر بن حسن (1409). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. تهران: انتشارات استقلال.

محقق داماد یزدی، سید مصطفی (1406). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

محمدزاده رهنی، محمد رضا؛ ستایش مهر، شکوفه(1393). اعراض از ملک از دیدگاه فقه امامیه و حقوق موضوعه، 36، 73-84

مدرس اصفهانی، میرمحمد تقی (بی تا). رساله الضابط بین الحق و الحکم. تهران: چاپ سنگی.

مدرسی، سید محمد رضا (1393). البیع، بررسی گسترده فقهی بیع. قم: دارالتفسیر.

مصطفوى، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌. تهران‌: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌.

مصطفوی، سید محمد کاظم (1417). مائة قاعدة فقهیة معنى و مدرکا و موردا. قم: مؤسسة نشر اسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر (1411). القواعد الفقهیه. قم: مدرسه امام امیر المومنین.

مولودی قلایچی، محمد (1379). اسقاط حقی که هنوز ایجاد نشده است. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی. 47.

نجفی، شیخ محمد حسن (1981). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

همدانی، رضا بن محمد هادی (1420). حاشیة المکاسب. تصحیح محمدرضا انصاری قمی. قم: ناشرمحمد رضا انصاری قمی.

هاشمى شاهرودى، محمود (1385). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السّلام. قم: مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى.

یزدی، سید محمد کاظم (1378). حاشیه المکاسب، قم: موسسه اسماعیلیان