تحلیل تطبیقی قاعده ی«قبح عقاب بلا بیان» و اصلِ «جهل به قانون رافع مسئولیت نیست»از منظر فقه و حقوق امامیه

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 17، شماره 65، آذر 1400، صفحه 242-259   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2021.687050

نویسندگان

حمید قنبری^{* 1}؛ سیدمحمد حیدری خورمیزی²

¹استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی(ره)، قم، ایران.

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی(ره)، قم، ایران

چکیده

قاعده­ی «قبح عقاب بلا بیان» و اصل «جهلِ به قانون رافع مسئولیت نیست» یکی از قواعد و اصول مسلّم در فقه امامیه وحقوق کیفری است، با توجه به اینکه در نگاه اولیه ظاهراً بین اطلاق قاعده و اطلاق اصل، تعارض وجود دارد، این مقاله در صدد پاسخ به این پرسش برآمده که آیا اصل و قاعده با یکدیگر متعارضند؟ رابطه­ای بین این دو چیست؟ نگارندگان با تحلیل مستدل واژه­های کلیدی و مفاد قاعده و اصل، به این نتیجه رسیده­اند که برخلاف اصل که تخصیص بردار است؛ قاعده عقلی و آبی از تخصیص است. همچنین با تفسیر موسّع از بیان و مضیّق نمودن دامنه عدم البیان، اثبات وجوب تعلّم احکام و قوانین مبتلابه، خارج دانستن مسئولیت­های غیر کیفری از شمولیت قاعده، عدم رافعیت جهل نسبت به مسئولیت­های غیر کیفری به طور مطلق و اثبات رافعیت جهل نسبت به مسئولیت کیفری در برخی موارد و... تحلیلی از رابطه بین قاعده و اصل ارائه نموده. وثابت شده که در صورت تعارض بین مصادیق مشترک قاعده و اصل، قاعده بر اصل حاکم است و در صورت اثبات عدم البیان جهل به حکم و قانون رافع مسئولیت است. البته به استثنای مسئولیت های مدنی و ضمان های غیر کیفری.

کلیدواژه‌ها

عقاب بلا بیان؛ جهل به قانون؛ مسئولیت؛ رافع مسئولیت؛ عدم بیان

مراجع

1. قران کریم.
2. امامی، سید حسن (1371ش). حقوق مدنی (چاپ نهم). بی­جا: اسلامیه.
3. بحرانى، آل عصفور یوسف بن احمد بن ابراهیم (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
4. بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل (1415ق). الاجتهاد و التقلید (الفوائد الحائریة) (چاپ اول). قم: مجمع الفکر الإسلامی.
5. حائرى یزدی، شیخ عبد الکریم (بی­تا). درر الفوائد. قم: چاپخانه مهر.
6. حائرى، سید علی اکبر (بی­تا). مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، زیر نظر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
7. حر عاملى، محمد بن حسن (1409 ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
8. حسینی واسطى زبیدى، سید محمد مرتضى (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس (چاپ اول). بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
9. دارابکلایی، اسماعیل (1381 ش). قاعده قبح عقاب بلا بیان(چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
10. سبحانی تبریزى، جعفر (1415ق). الرسائل الأربع، مؤسسه امام صادق علیه السلام (چاپ اول). قم:
11. سبحانی تبریزى، جعفر( بی­تا). تأریخ الفقه الإسلامی و أدواره. بی­جا.
12. سبزوارى، سید عبد الأعلى (1413ق). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله.
13. شاکری گلپایگانی، طوبی (بی­تا). مجله فقه اهل بیت علیهم السلام. زیر نظر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
14. شبیرى زنجانى، سید موسى (1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز.
15. صاحب بن عبّاد،، اسماعیل بن عبّاد، (1414ق). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتاب.
16. صدر، سید محمد باقر(1420ق). قاعدة لا ضرر و لا ضرار(چاپ اول). قم: دارالصادقین­للطباعة و النشر.
17. طاهری، حبیب الله (1394). قواعد فقه(چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
18. طبرسى، احمد بن على (1403 ق). الإحتجاج على أهل اللجاج (چاپ اول). مشهد: بی­نا.
19. طوسى، محمد بن حسن (بی­تا). التبیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربى.
20. قرشى، سید على اکبر (1412ق). قاموس قرآن. تهران:  دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم.
21. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی( چاپ چهارم). تهران: بی­نا.
22. محقق داماد یزدى، سید مصطفى (1406ق)، قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم.
23. مشکینى، میرزاعلى (1416ق). اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها (چاپ ششم). قم: نشر الهادی.
24. مصطفوى، سید محمد کاظم (1421ق). مائة قاعدة فقهیة (چاپ چهارم). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
25. موسوی خویى، سید ابو القاسم (1422 ق). مبانی تکملة المنهاج. بی­جا: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ره.
26. هاشمی شاهرودى، سید محمود (1426ق). با همکاری جمعى از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام(چاپ اول). قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.