تحلیل نشانه‌شناختی زاهد در زبان عرفانی عطار

عرفان اسلامی

مقاله 1، دوره 18، شماره 70، دی 1400، صفحه 1-22   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهدی عرب جعفری محمدآبادی^{* 1}؛ طاهره خوشحال²؛ زهره نجفی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، ایران.نویسنده مسئول: [e-mail]

²استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان،ایران.

³دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، ایران.

چکیده

هر عارفی با توجه به مقامی که در آن قراردارد و احوالی که بر او واردمی­شود، مواجید عرفانی و دریافت­های درونی ویژه­ای دارد، هنگامی که این دریافت­ها را در قالب زبان می­ریزد، زبان او متناسب با همان دریافت­­ها شکل­می­گیرد، که این امر، زبان آن عارف را با دیگر عارفان متفاوت­می­کند و حتی زبان خود این عارف نیز در بافت­های موقعیتیِ گوناگون، متفاوت می­شود. بنابراین زبان عرفانی دارای بافت­های گوناگون است که در هر بافت نشانه­ها کارکرد و بارِ ارزشی ویژه­ای دارند که با کارکرد و بارِ ارزشی همان نشانه در بافت­های دیگر متفاوت است. به همین دلیل برای بررسی دقیق و علمی زبان ادبی عرفانی باید نشانه­ها و کارکرد آن­ها را شناخت. نشانه­شناسی یکی از روش­های نوین نقد ادبی است که به تحلیل نشانه­ها در کلیت متن می­پردازد. این قلم می­کوشد واژة زاهد را به­عنوان یک نشانه در زبان عرفانی عطار با استفاده از روش نشانه­شناسی بررسی­کند. برای این منظور ابتدا نشانه زاهد را بر روی محور جانشینی تحلیل­کرده و سپس نشانه­های متقابل آن را یافته و شبکۀ هم­تراز آن را تشکیل داده­است و از این طریق به تفسیرهای مختلف این نشانه در بافت­های گوناگون زبان وی رسیده­است.این پژوهش نشان­می­دهد که نشانۀ زاهد در زبان عرفانی عطار در سه گفتمان متفاوت جای­گرفته­است. عطار در هر یک از این گفتمان­ها، رویکرد خاصی نسبت به این نشانه­ داشته و بارِ ارزشیِ متفاوتی به آن داده­است که نشان­دهندۀ حضور عطار در منازل گوناگون عرفانی است.

کلیدواژه‌ها

عطار؛ نشانه‌شناسی؛ محور جانشینی؛ محور همنشینی؛ تقابل‌ها

مراجع