کارکرد عرفانی آیرونی موقعیت و نمایشی در مثنوی مولوی

عرفان اسلامی

مقاله 4، دوره 18، شماره 70، دی 1400، صفحه 71-84   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمدرضا حاجی آقا بابایی^{* 1}؛ امیرحسین پهلوان²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی،تهران،ایران. نویسنده مسئول[e-mail]

²دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی.

چکیده

یکی از شیوه‌های بیانی که در آثار شاعران و نویسندگان دیده­می‌شود، استفاده از آیرونی است. منظور از آیرونی کلام یا موقعیتی است که به­موجب بروز ناسازگاری میان مخاطب و گوینده می‌شود. در این حالت گوینده مطلبی را بیان­می‌کند یا موقعیتی را به­نمایش­می‌گذارد که برداشت مخاطب با آنچه گوینده انتظاردارد، متفاوت است. در آیرونی با دو عنصر اساسی روبه‌رو هستیم: نخست عنصر معصومیت و دیگر عنصر خنده‌آور. معصومیت یا اعتماد بی‌خبرانه بیشتر به قربانی آیرونی برمی‌گردد که معمولاً به آیرونیست اعتماد­می‌کند و قربانی فریب‌کاری یا وانمودکردن وی می‌شود. عنصر خنده‌آور ار دیگر ویژگی‌های اساسی آیرونی است. در داستان‌های آیرونیکال، شخصیت‌های داستان به­گونه‌ای با هم مقایسه می‌شوند که موجب ایجاد طنز می‌شود. در این مقاله چگونگی استفاده مولانا از آیرونی‌های موقعیت و نمایشی در مثنوی بررسی­شده‌است. مولانا با بهره‌گیری از آیرونی موقعیت و نمایشی سعی­دارد تا مخاطب را در وضعیتی قراردهد که در عین آگاهی از آیرونیک­بودن شرایط، با غافلگیر­شدن، مفاهیم عمیق را بهتر درک­کند. کلام آیرونیک این امکان را برای مولانا فراهم­می‌کند تا در نقطۀ اوج داستان با پیش­گرفتن روندی که مخاطب انتظار ندارد، ضربۀ نهایی را بر او وارد‌کند و مولانا از این فرصت بهترین استفاده را می‌کند و به بیان مفاهیم عمیق عرفانی و تعلیمی خود می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

آیرونی؛ آیرونی موقعیت؛ آیرونی نمایشی؛ مثنوی مولوی

مراجع