عرفان و تمدن؛ کاوشی در مشارکت سیاسی عرفا و متصوفه با تکیه‌بر نقد قدرت

عرفان اسلامی

مقاله 6، دوره 18، شماره 70، دی 1400، صفحه 107-130   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد نصیری¹؛ باقر مختاری^{* 2}؛ رمضان رضایی¹؛ علیرضا خواجه‌گیر¹؛ سید‌محمدرضا موسوی‌فراز³

¹استادیار دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

²دانش آموخته دکتری مدرسی معارف اسلامی گرایش تاریخ تمدن اسلامی، دانشکده معارف و اندیشه اسلامی دانشگاه تهران، نویسنده مسئول: [e-mail]

³استادیار دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران.

چکیده

به‌رغم وجود برخی گزارش‌ها در خصوص دوری نهاد عرفان و تصوف از سیاست از یک سو و وجود برخی گزارش­ها بر مدیحه‌گویی عارفان و صوفیان نسبت به حکومت و قدرت از دیگر سو  و تعمیم این دو از سوی برخی به میراث اصلی این جریان، به­نظرمی­رسد کنشگری فعال متصوفه در شئون مختلف اجتماعی و تازیدن آن‌ها به حکومت و نقد قدرت، افق‌های جدیدی از میراث تصوف و نقش تمدنی آن­ها را پیش­نهد. این پژوهش با بهره‌گیری از الگوی تحلیل پیام، سعی دارد از خلال گزاره‌های تاریخی و ادبی ، نقش‌آفرینی صوفیان صافی‌ضمیر را در بطن رخدادهای سیاسی موردبررسی و تحلیل قراردهد. به­نظرمی­رسد، عارفان به‌عنوان قشری تأثیرگذار و در برخی مقاطع رهبران معنوی جامعه به­لحاظ روش و ابزار،  پیام خود را، مستقیم، غیرمستقیم، شفاهی و مکتوب و در قالب­های دیگر به ارکان قدرت رسانده­اند چنان‌که به­لحاظ مخاطبان نقد، خلفا، پادشاهان وزرا، امرای محلی، حکومت‌گرانی‌اند که موردنقد عرفا بوده‌اند. به­لحاظ محتوای نقد نیز عارفان در قلمروهایی چند ازجمله استبداد، بی‌عدالتی، ظلم و ستم صاحبان قدرت، گماردن افراد نالایق به پست‌های حکومتی، زبان به انتقاد گشوده‌اند، واقعیتی  که از دستاوردهای آن، اثبات حضور اخلاق ، شریعت و عرفان در سیاست  و نقش­آفرینی عرفا در نظام سیاسی تمدن اسلامی بوده­است.

کلیدواژه‌ها

مشارکت سیاسی؛ نقد قدرت؛ تصوف؛ عرفان؛ تمدن اسلامی

مراجع