گسست‌ها و گریزها در مثنوی‌ معنوی (براساس دفتر 4،5،6)

عرفان اسلامی

مقاله 12، دوره 18، شماره 70، دی 1400، صفحه 237-264   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احسان انصاری¹؛ مهدی ماحوزی^{* 2}؛ سیده‌ماندانا هاشمی‌اصفهان³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.نویسنده مسئول: [e-mail]

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران.

چکیده

کشف زوایای پنهان متن مثنوی، نه­تنها برای پژوهشگران عرفان و ادب فارسی گیرا و پرجاذبه است، بلکه برای دوستداران ادبیات داستانی نیز از کشش و درخششی خاص برخورداراست. در این سال‌ها، تلاش‌هایی مبتنی­بر روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی شده­است؛ اما در حوزۀ شناخت ساختاری مثنوی کمتر سخن به­میان­آمده­است. ازاین­رو، نگاهی دیگر به ساختار گفتمانی مثنوی می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های گوناگونی باشد. مقالۀ حاضر می‌کوشد باتکیه­بر داستان‌های سه دفتر دوم مثنوی معنوی، گریزها و گسست‌های متن مثنوی را نشان­دهد و از منظر دیگری، ساختار حاکم بر مثنوی را تبیین­نماید. این پژوهش، برای نخستین بار است که براساس گفتمان مثنوی مولانا انجام­می‌گیرد و تاکنون، به­صورت مستقل، گسست‌ها و گریزهای مثنوی موردبررسی­قرارنگرفته‌اند و ساختار مثنوی از این منظر کاویده­نشده­است. سه گسست را می‌توان در داستان­های مثنوی ردیابی­نمود: گسست روایتی، گسست گفتاری و گسست پیوندی. باتوجه­به ارتباط داستان­های اصلی با داستان­های درونه‌ای درمی‌یابیم که بسیاری از داستان­ها دارای پیوندی معنایی هستند. ازاین­رو، گریزها و گسست‌ها بستر‌ساز ایجاد گفتمان/ متن مثنوی هستند و نقشی بنیادین را در گسترش گفتمان و تحقق اهداف عرفانی مولانا ایفا­می‌کنند. بایددانست که مولانا با انگیزه‌های درونی یا بیرونی، این گسست­ها را پی‌ریزی و پیگیری می‌نماید.

کلیدواژه‌ها

گسست و گریز؛ ساختار؛ داستان؛ تمثیل؛ مثنوی معنوی؛ مولانا

مراجع