سیر تحولات علم و فنّاوری از وحدت به کثرت (رویکردی فرهنگی- تاریخی)

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 6، دوره 15، شماره 45، اسفند 1399، صفحه 139-166   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسندگان

اسماعیل کلانتری¹؛ غلامعلی منتظر^{* 2}

¹دکتری سیاست گذاری علم و فناوری، دانشگاه تربیت مدرس

²استاد فناوری اطلاعات ، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

روند واگرایانۀ علم و فنّاوری قریب به سه سده قبل از میلاد شروع شده و تا اواسط سدۀ بیستم میلادی ادامه داشته است. تفکیک تدریجیِ علوم از فلسفه و سپس شکل‌گیری رشته‌های دانشگاهی شواهدی تاریخی بر این مدعاست. پیدایش انقلاب صنعتی و پیامد آن یعنی نظام کارخانه‌ای، نفوذ رویکرد حرفه‌ای‌گری در علم و فنّاوری و وجود تفکّر تحلیلیِ تجزیه‌مدار، مهم‌ترین تحولات فرهنگی است که موجب شکل‌گیریِ سیر واگرایانۀ علم و فنّاوری است. از اواسط سدۀ بیستم میلادی با ظهور دو جریان «میان‌‌رشته‌ای‌ها» و «فنّاوری‌های نوپدید»، همگراییِ علم و فنّاوری آغاز شده است. جایگزینی «تفکّر نظام-مند» به جای «تفکّر تحلیلیِ تجزیه‌مدار» و نیز رویکرد «ناحرفه‌ای‌گری» به جای رویکرد «حرفه‌ای‌گری» دو عامل تأثیرگذار بر این تغییر پارادایم است. در این مقاله با رویکردی فرهنگی- تاریخی و استفاده از اسنادِ موجود به دنبال تبیین این ادعا هستیم که روند علم و فنّاوری در طی چند صد سال، سیر واگرایانه داشته و به تدریج در اواسط سدۀ بیستم میلادی شواهدی از همگرایی آن مشاهده شده است.

کلیدواژه‌ها

واگراییِ علم و فنّاوری؛ رشته های دانشگاهی؛ تفکّر تحلیلی تجزیه مدار؛ حرفه ای گری؛ ناحرفه ای گری

مراجع

آدمیت، فریدون (1390). تاریخ فکر: از سومر تا یونان و روم، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.

اسمیت، آدام (1357). ثروت ملل، ترجمۀ سیروس ابراهیم‌زاده، تهران، انتشارات پیام.

اشتون، توماس ساوتکلیف (1384). انقلاب صنعتی، ترجمۀ احمد تدین، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

 اکاشا، سمیر (1387). فلسفۀ علم، ترجمۀ هومن پناهنده، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر.

 الهامی، داود (1374). تقسیم‌کار، درس­هایی از مکتب اسلامی، 35(10): 35-42.

 بحرانی، مرتضی (1392). رشته، میان رشته و تقسیم­بندی علوم، مطالعات میان­رشته­ای در علوم انسانی، 5 (2): 37- 59.

برزگر، ابراهیم (1387). تاریخچه، چیستی و فلسفۀ پیدایی علوم میان­رشته­ای، مطالعات میان­رشته­ای در علوم انسانی، 1(1): 37- 56.

 پایا، علی (1394). فقیه به‌منزلۀ یک مهندس: یک ارزیابی نقّادانه از جایگاه معرفت­شناسانۀ فقه، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 19(2)، 63: 173- 198.

توانایان فرد، حسن (1390). تاریخ اندیشه ­های اقتصادی در جهان اسلام، تهران، مؤلف.

 ثقه­ الاسلامی، علیرضا (1389). آیا تاریخ مهندسی به فلسفۀ مهندسی نیاز دارد؟، پژوهش­های فلسفی، 17، 123- 97.

خسروپناه، عبدالحسین، یزدانی­فر، صالحه (1395). نظام مدیریتی فقه و فرآیند سیاست­گذاری و طرح­ریزی، فرهنگ، 36: 7-41.

 دلاور، علی (1387). روش تحقیق در روان­شناسی و علوم تربیتی، تهران، نشر ویرایش.

دورکیم، امیل (1384). تقسیم‌کار، ترجمۀ باقر پرهام، تهران، نشر مرکز.

رنجبری، بهراد، مشرفی، رسام (1381). تفکّر سیستمی و سیستم­های متفکّر، ماهنامۀ تدبیر، 130.

زارع، مهدی (1390). علم، فنّاوری و جامعه: مقدمه ­ای بر ارتباط علمی، تهران، میرماه.

زارعیان، عباس (1397).علم، فنّاوری و جامعه: رویکرد جامعه‌شناختی، تهران، آموزشی تألیفی ارشدان.

سرمد، زهره، بازرگان، عباس، حجازی، الهه (1388). روش­های تحقیق در علوم رفتاری، تهران، مؤسسۀ نشر آگه.

شاله، اف (1355). شناخت روش علوم یا فلسفۀ علمی، ترجمه‌ی یحیی مهدوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

شفریتز، جی. ام.، بوریک، پی. سی (1390). سیاست­گذاری عمومی در ایالات‌متحده امریکا، ترجمۀ حمیدرضا ملک محمدی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).

فارابی، ابونصر (1361).اندیشه ­های اهل مدینۀ فاضله، ترجمۀ سید جعفر سجادی، تهران، انتشارات طهوری.

فاضلی، نعمت ­الله (1392). رشته ­های دانشگاهی: کارکردها، کژکارکردها و تحولات، مطالعات میان ­­رشته ­ای در علوم انسانی، 6(1): 1-30.

فرشاد، مهدی (1395).  تاریخ علم در ایران، تهران، میرماه.

فرشاد، مهدی (1362). نگرش سیستمی، تهران، انتشارات امیرکبیر.

فولر، آر.بی.ام (1385). پیامدهای تخصّص­ گرایی و تقسیم‌کار، سیاحت غرب، 33، 45-49.

 قانعی ­راد، محمدامین، ملکی، امیر، محمدی، زهرا (1392). تحول فرهنگی در علم: از علم دانشگاهی تا علم پسادانشگاهی، تحقیقات فرهنگی ایران، 6(4)، 31-59.

قراملکی، احد فرامرز (1383). اصول و فنون پژوهش در گسترۀ دین­پژوهی، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم.

گلابی، سیاوش (1369)، توسعۀ منابع انسانی ایران، جامعه­ شناسی توسعۀ ایران، تهران، فردوس.

مصباح یزدی، محمدتقی (1394)، آموزش فلسفه، جلد اول، قم، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سرّه).

هیچینز، د.کی (1376)، کاربرد اندیشۀ سیستمی، ترجمۀ رشید اصلانی، تهران، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی.

ABET (2015). Online available at: http://main.abet.org/aps/accreditedprogramsearch.aspx.

Bordeaux (2019). Online available at: http://www.bordeaux.fr/.

Bridgstock, M., Burch, D., Forge, J., Laurent, J., Lowe, I. (2010). Science, technology and society: An introduction, Cambrige: Cambridge University Press.

Britannica. (2019). Online Encyclopedia.

Chalmers, A.F (1982). What is this thing called science? An assessment of the nature and status of science and its methods, 2^nd ed.

Cookson, M (2009). Academic Disciplines and Fields of Study.

Durant, W., Durant, A (1935). The story of civilization, USA: Simon & Schuster.

Gonzalez, W.J (2005). Science, technology and society: A philosophical perspective, Netbiblo.

Griggs, E.F.Jr. (1997). Amos Eaton was Right!, Journal of Professional Issues in Engineering Education and Practice, 123 (1): 30-34.

Huart, C (1927). Ancient Persia and Iranian civilization, London.

toh, S & Kano, S (2019). Technology forecasting for medical devices guidance formulation: A case study in Japan. Theraoeutic innovation & regulatory science. 53(4): 481-489.

-Jeong, D-h., Koo, Y. (2016). Analysis of trend and convergence for science and technology using the VOSviewer, International Journal of Contents, 12(3): 54-58.

Klein, J.T (1996). Crossing boundaries: Knowledge, disciplinarities, and interdisciplinarities, Charlottesville: University Press of Virginia.

Kleinman, D.L. & Moore, K (2014). Routledge handbook of science, technolog and society, Abingdon: Routledge.

Krishnan, A (2009). What are Academic Disciplines? Some observations on the Disciplinarity vs. Interdisciplinirarity debate, ESRC Centre for Research Methods, University of Southampton.

Kryukov, V.A., Suslov, V.I., Baranov, A.O., Blam, Yu.Sh., Zabolotskii, A.A., Kravchenko, N.A., Sokolov, A.V., Suslov, N.I., Untura, G.A & Churashev, V.N. (2019). Russia 2030: Science and technology foresight: Revisiting the draft. Studies on Russian economic development. 30: 261-267.

Kumar, D.D &, Chubin, D.E (2000). Science, technology and society: Education a sourcebook on research and practice.

Lakatos, I & Musgrave, A (1974). Criticism and the growth of knowledge, Cambridge: Cambridge university press.

Legge, D., Stanton, P & Smyth, A (2006). Learning management (and managing your own learning), In Harris, Mary G. Managing Health Services: Concepts and Practice. Marrickville, NSW: Elsevier Australia.

Mandler, G (2006). A History of Modern Experimental Psychology: From James and Wundt to Cognitive Science, MIT Press.

Mansouri, R (2013). The history of science in Iran from a physicist`s perspective, in Science and Innovation in Iran: Development, Progress and Challenges, Soofi, A.S., Ghazinoory, S., (eds), Springer.

Moody, E.A (1951). Galileo and Avempace: The Dynamics of the Leaning Tower Experiment (I), Journal of the History of Ideas, 12 (2): 163– 193. 

Morison, E.E (1966). Men, Machines and Modern Times. Cambridga: The MIT Press.

Nebeker, F (1994). The evolution of Electrical Engineering: A Personal Perspective, IEEE Press.

NSF (2002). DOC-sponsored report, Converging Technologies for Improving Human Performance Nanotechnology, Biotechnology, Information Technology and Cognitive Science, Edited by Mihail C. Roco and William Sims Bainbridge, National Science Foundation.

Oxford (2019). Online Encyclopedia.

Popper, K.R (1968). The logic of scientific discovery, London: Hutchinson.

Russell, B(1912). Problems of philosophy, Oxford: Oxford university press.

Smart, J.J.C (1968). Between science and philosophy, New York: Random house.

Stein, Z (2008). Exercising Quality Control in Interdisciplinary Education: Toward an Epistemologically Responsible Approach, Journal of Philosophy of Education, 42(3-4): 401- 414.

Stichweh, R (2001). History of Scientific Disciplines. In N.J. Smelser & P.B. Baltes (eds.). International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences. Oxford: Elsevier Science: 13727-13731.

The Columbia Encyclopedia. (2007). Sixth Edition, Engineering.

UNCTAD (2011). A Framework for Science, Technology and Innovation Policy Reviews: Helping Countries Leverage  Knowledge and Innovation for Development.

Woodford, C (2019). Technology timeline.

Yadav, M.S & Lakshmi, T.K.S (1995). Education: its disciplinary identity, Journal of Indian Education: 1-21.

Zandin, K & Maynard, H (2001). Maynard`s Industrial Engineering Handbook, 5th edition, McGraw-Hill Standard Handbooks.