بررسی و تحلیل قربانی حیوانات در متون نظم روایی بر اساس نظریه‌های قربانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 18، شماره 66، فروردین 1401، صفحه 91-121   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2021.687443

نویسندگان

ایوب امیدی^{* 1}؛ مریم مشرف²

¹دانش‌آموخته دکتری زبان‌ و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

²دانشیار زبان‌ و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

آیین قربانی، به ‌عنوان رفتاری دینی ـ اجتماعی ازجمله آیین‌های کهنی است که در میان اقوام مختلف به شیوه‌های گوناگون وجود داشته است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد به تحلیل قربانی‌های حیوانی در متون نظم روایی (تا قرن هفتم) بپردازد. نتایج پژوهش، نشان می‌دهد که تعدیل قربانی‌های انسانی به قربانی‌های حیوانی از آثار نیک پایه‌گذاران ادیان الهی است. در متون مختلف ادب فارسی، اغلب حیواناتی مانند: گاو، شتر، گوسفند، اسب و گاه مادیان، گورخر، الاغ و ماکیان به مناسبت‌های گوناگونی مانند بلاگردانی، دفع نحوست و چشم‌زخم، شکرگزاری، کامیابی در اُمور، تولّد فرزند، تقویت روان مرده، دفع جادو و ابطال طلسم قربانی می‌شوند. آیین قربانی در متون حماسی و عرفانی به طور یکسان بازتاب یافته است، اما در متون غنایی با توجه به فضای عاشقانة این متون، اغلب سخن از تقدیم و بخشیدن حیوانات به معابد و آتشگاه‌ها است و به ندرت از ریختن خون حیوانات سخن می‌رود و نمود برجسته‌ای ندارد. نظریات بلاگردانی فریزر و خشنودی ایزدان از بویس و تایلور در تحلیل مصادیق قربانی، کارآمدتر و انعطاف‌پذیرتر از سایر نظریه‌ها در این باره است.

کلیدواژه‌ها

متون حماسی؛ متون غنایی و عرفانی؛ آیین قربانی؛ نظریه‌های قربانی؛ قربانی حیوانات

مراجع

ابی‌الخیر، ایرانشاه.1370. بهمن‌نامه. ویراستۀ رحیم عفیفی. چ1. تهران: علمی ‌و فرهنگی.

ـــــــــــــــ .1377. کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی. چ1. تهران: علمی.

اسدی‌طوسی، ابونصر علی‌بن‌محمد. 1317. گرشاسب‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: چاپخانه بروخیم.

اسلام، علیرضا. 1394. «تحول قربانی از انسان به حیوان». پژوهش‌های ادیانی. س3. ش6. صص87ـ65.  

الیاده، میرچا. 1368.  آیین‌ها و نماد آشناسازی. ترجمۀ نصرالله زنگویی. چ1. تهران: آگاه.

آقاخانی‌بیژنی، محمود.1396. «بلاگردانی در قوم بختیاری». مجلۀ فرهنگ و ادبیات‌عامه. س5. ش14. صص67ـ49.

آقایی‌میبدی، احمد.1390. «فطری بودن قربانی و راز انحرافات در آن در ادیان ابتدایی». مجلۀ معرفت ادیان. س2. ش2. صص142ـ117.

آقاخانی‌بیژنی، محمود و همکاران. 1397. «آیین قربانی در شاهنامه». فرهنگ و ادبیات عامه. س6. ش20. صص20ـ1.  

بویس، مری. 1374.  تاریخ کیش زردشت. ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده. ج1. تهران: توس.

بهار، مهرداد. 1386. از اسطوره تا تاریخ. چ5. تهران: چشمه.

حسن‌آبادی، محمود و فاطمه ادیبان. 1395. «تحلیل مضمون قربانی در اشعار بیدل». مجلۀ کهن‌نامۀ ادب فارسی. س7. ش1. صص50-25.

حیدری، حسن و مژگان صادق‌پور. 1398. «اسطورۀ خون». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش55. صص140ـ107.

خالقی‌مطلق، جلال. 1389. یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

خوارزمی، حمیدرضا. 1392. «باور بلاگردانی در شاهنامه». فرهنگ و ادبیات عامه. س1. ش2. صص24ـ1.

دوانی، فزونه محمد فشارکی. 1394. «بازتاب نمادین قربانی میترایی در هفت‌پیکر». متن‌شناسی ادب فارسی. س51. ش2. صص20ـ1.

ذوالفقاری، حسن و علی‌اکبر شیری. 1395. باورهای عامیانۀ مردم ایران. چ2. تهران: چشمه.

زرهانی، محمد و املیا نرسیسیانس. 1397. «تحلیل جایگاه باورهای شمنی در مناسک قربانی در بندر ترکمن». نشریۀ پژوهش‌های انسا‌شناسی ایران. س8،. ش2. صص143ـ123.

زنر، آر. سی. 1388. طلوع و غروب زردشتی‌گری. چ اول. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: مهتاب.

شوالیه، ژان و آلن  گربران. 1384. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. چ1. تهران: جیحون.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. چ3. ج2و1. تهران: هرمس.

فریزر، جیمز. 1387، شاخۀ زرین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

فولادی، محمد و زهرا غلامی.1398. «باورهای عامیانه دربارۀ خونریزی». فرهنگ‌عامه. س7. ش25. صص104ـ81.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1384. نامۀ باستان. چ1. ج6. تهران: سمت.

گرگانی، فخرالدین اسعد. 1349. ویس و رامین. تصحیح ماگالی تودا و الکساندر گواخاریا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

لطیف‌پور، صبا. 1394. «مراسم قربانی نزد هندی اروپاییان». نامه فرهنگستان. ش5. صص78ـ53.

مصطفوی، علی‌اصغر. 1369. اسطورۀ قربانی. چ1. تهران: بامداد.  

مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. 1391. شرح جامع مثنوی. تصحیح کریم زمانی. ج4ـ1. چ 28. تهران: اطلاعات.

نجیمه، آزادی دِه‌عباسی. 1394. «رمزگشایی آیین قربانی در اسطوره و عرفان». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش38. صص40ـ11.

نظامی، الیاس‌بن‌یوسف. 1384. خمسه. به کوشش سعید حمیدیان. چ2. تهران: قطره.

واحددوست، مهوش. 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه. چ2. تهران: سروش.

وبر، ماکس. 1384. اقتصاد و جامعه. ترجمۀ عباس منوچهری و دیگران. چ1. تهران: سمت.

English Sources

Youngert, S. G. (1998) Sacrifice. Encyclopedia of Religion and Ethics. James Hastings (ed.). vol 11.U. S. A., T. & T. Clark