تحلیل مؤلفه‌های تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر خطر وقوع زلزله (مطالعه‌ی موردی: شهرستان ایجرود، استان زنجان)

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 15، دوره 18، شماره 1 - شماره پیاپی 62، خرداد 1402، صفحه 211-224   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین فراهانی^{* 1}؛ فریبا عباسی²

¹دانشیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

²دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه زنجان، زنجان ، ایران

چکیده

تاب‌آوری یکی از مهمترین عوامل تحقق پایداری سکونتگاه‌های روستایی است. با افزایش تاب‌آوری، میزان آسیب‌پذیری سکونتگاه‌ها در برابر مخاطرات کاهش می‌یابد. هدف از پژوهش حاضر تحلیل مؤلفه‌های تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر خطر وقوع زلزله است. تحقیق حاضر از نوع کاربردی و روش آن توصیفی-تحلیلی بوده و برای گردآوری داده‌ها از روش‌های کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شده است. جامعه‌ی اماری این تحقیق سرپرستان خانوار 20 روستا و متخصصین حوزه‌ی روستایی شهرستان ایجرود می‌باشد. که با استفاده از فرمول کوکران تعداد نمونه لازم جهت تکمیل پرسشنامه در مجموع 342 مورد (305 مورد سرپرست خانوار روستایی و 37 متخصص حوزه‌ی روستایی) محاسبه شده است. روایی صوری توسط 35 نفر از اعضای هیئت علمی گروه جغرافیا دانشگاه زنجان و برابر با میانگین 1.7 ارزیابی شد. پایایی متغیرها از طریق ضریب آلفا‌ی کرونباخ به میزان 76% محاسبه گردید که نشان‌دهنده‌ی قابل قبول بودن آن است. برای تجزیه و تحلیل کمی داده‌ها از آزمون‌های آماری نظیر (t تک نمونه‌ای، تحلیل مسیر، تحلیل واریانس) بهره گرفته شده است. نتایج نشان می دهد که وضعیت تاب‌آوری در روستاهای مورد مطالعه شهرستان ایجرود در برابر وقوع زلزله احتمالی در مجموع مؤلفه‌ها، با میانگین 3.33 نامطلوب است و مقادیر به سمت آسیب‌پذیری گرایش دارند. همچنین از بین مولفه‌های چهارگانه، مؤلفه کالبدی با مجموع اثرات مستقیم و غیر مستقیم 56.5 درصد آلفا را تبیین نموده و مؤثرترین مؤلفه در تاب‌آوری شهرستان ایجرود است. ابعاد چهارگانه تاب-آوری، روی هم رفته توانستند 74.9 درصد از تاب‌آوری شهرستان ایجرود را تبیین نمایند.

واژگان کلیدی: تاب‌آوری، سکونتگاه‌های روستایی، مخاطرات طبیعی، زلزله، تحلیل مسیر، شهرستان ایجرود

کلیدواژه‌ها

تاب‌آوری؛ سکونتگاههای روستایی؛ زلزله؛ تحلیل مسیر؛ شهرستان ایجرود

مراجع

بدری، سید علی؛ مهدی رمضان زاده لسبویی، علی عسگری، مجتبی قدیری معصوم و محمد سلمان. (1392)، نقش مدیریت محلی در ارتقای تاب­آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب، مطالعۀ موردی: دو حوضۀ چشمه کیلۀ شهرستان تنکابن و سردآبرود. کلاردشت. مدیریت بحران، 1(2)، 48-37.

پاشاپور، حجت­اله و محمد پوراکرمی. (1396). سنجش ابعاد کالبدی تاب­آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله)، مطالعه موردی منطقه 12 شهر تهران. برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 12(4)، 1002-985.

میرزاعلی، محمد؛ نظری، عبدالحمید و اونق، مجید. (1397). سنجش ابعاد کالبدی تا­ب­آوری جوامع روستایی در مواجهه با سیل (مطالعه­ موردی: حوضه آبخیز گرگانرود)، نشریه برنامه­ریزی توسعه­ کالبدی، 3(7)، 33-11.

محمدی مشکول، علی. (1396). تبیین رابطه ما بین سرمایه­های معیشتی و تاب آوری مناطق روستایی در مقابل خشکسالی (مورد مطالعه: روستاهای شهرستان اردبیل). پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی، دانشگاه محقق اردبیلی.

ملکی، سعید؛ امانپور، سعید، صفایی­پور، مسعود، پورموسوی، سیدنادر و مودت، الیاس. (1396). ارزیابی طیف تاب­آوری کالبدی شهرها در برابر زلزله با استفاده از مدل­های برنامه­ریزی (نمونة موردی شهر ایلام)، نشریه برنامه­ریزی توسعه کالبدی، 2(5)، 20-9.

عنابستانی، علی اکبر؛ جوانشیری، مهدی، محمودی، حمیده و دربان آستانه، محمدرضا. (1396)، تحلیل فضایی سطح تاب­آوری سکونتگاه­های روستایی در برابر مخاطرات محیطی (مورد مطالعه: بخش مرکزی شهرستان فاروج). نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4(4)، 38-17.

بدری، سید علی؛ کریم­زاده، حسین، سعدی، سیما و کاظمی، نسرین. (1398). تحلیل فضایی تابآوری سکونتگاه­های روستایی در برابر مخاطره زلزله مطالعه موردی: شهرستان مریوان. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 6(1)، 17-1.

عزمی، آئیژ و نوری، مجتبی. (1396). نقش سرمایه اجتماعی در مدیریت اجتماعی مخاطرات طبیعی در سکونتگاه­های روستایی (مطالعه­ موردی: بخش ماهیدشت کرمانشاه). فصلنامه جغرافیا و برنامه­ریزی منطقه­ای، 7(2)، 89-77.

عینالی، جمشید؛ حسین فراهانی و نسرین جعفری. (1393). ارزیابی نقش سرمایه اجتماعی در کاهش اثرات سانحۀ زلزله در دهستان سجاسرود شهرستان خدابنده. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 14(32)، 115-93.

رفیعیان، مجتبی؛ محمدرضا رضایی، علی عسگری، اکبر پرهیزکار و سیاوش شایان. (1390). تبیین مفهومی تاب­آوری و شاخص­سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع­محور. فصلنامه برنامه­ریزی و آمایش فضا، 15(4)، 41-19.

رفیعیان، مجتبی و  رضایی، محمد. رضا. (1390). تبیین مفهومی تاب­آوری و شاخص­سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع­محور. مجله برنامه­ریزی و امایش فضا، 15(4)،  42-19.

رضایی مقدم، محمدحسین؛ رجبی، معصومه، دانشفر، رسول و خیری­زاده، منصور. (1395). پهنه­بندی و بررسی اثرات مورفولوژیکی سیلاب­های رودخانه زرینه­رود. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، 5(17)، 20-1.

سلمانی، محمد؛ علی بدری، شریف مطوف و نسرین کاظمی ثانی عطاالله. (1394). ارزیابی رویکرد تاب­آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی (مورد مطالعه: شهرستان دماوند). دانش مخاطرات، 2(4)، 409-393.

شریف نیا، فاطمه.  (1391). بررسی رابطه کاربری زمین شهری و میزان تاب آوری در برابر زلزله و ارائه راهکارها در زمینه برنامه­ریزی شهری، (نمونه موردی: منطقه 16 تهران)، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، تهران: دانشگاه تهران.

صادقلو، طاهره و حمدالله سجاسی قیداری. (1393). اولویت­بندی عوامل مؤثر برافزایش تاب­آوری کشاورزان در برابر مخاطرات طبیعی (با تآکید بر خشکسالی). مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، 3(10)، 154-129.

فخرقاضی، منا؛ پوررمضان، عیسی و مولائی هشجین، نصرالله. (1401). تحلیل فضایی تاب­آوری اجتماعی سکونتگاههای روستایی در برابر

     مخاطره زلزله  (مطالعه موردی : روستاهای شهرستان آوج). فصلنامه مهندسی جغرافیایی سرزمین، 6(2) 325 - 309.

فنی، زهره و معصومی، لیلا. (1395). سنجش و ارزیابی تأثیر سبک زندگی بر میزان تاب­آوری شهری، مطالعه­ی موردی محلات قیطریه و شکوفه شمالی در مناطق 1 و 19 تهران. مجله مطالعات جامعه­شناختی شهری، 6(19)، 84-61.

فراهانی حسین؛ عینالی، جمشید و قاسمی ویری، حمید. (1393). نقش توسعه ظرفیتی در مدیریت کاهش خطر زلزله در مناطق روستایی (مطالعه موردی: شهرستان ابهر، دهستان سنبل آباد). مجله مسکن­و محیط، شماره 145، 76-63.

کاظمی، داوود و عندلیب، علیرضا. (1396). ارزیابی مولفه­های مؤثر تاب­آوری اجتماعی سکونتگاه­های روستایی در شرایط بحرانی. مجله مسکن و محیط روستا، شماره 158، 145-131.

کریمی، حمیدرضا. (1389). شناسایی عوامل مؤثر بر مدیریت منابع انسانی در مهار (پیشگیری، کاهش اثرات) بحران زلزله در بیمارستان امام سجاد (ع) ناجا. امداد و نجات، 1، 84-71.

Akter, S., & Mallick, B. (2013). The poverty–vulnerability–resilience nexus: Evidence from Bangladesh. Ecological Economics, 96, 114-124.

Arouri, M., Nguyen, C., & A.,  B.Youssef. (2015). Natural disasters, household welfare, and resilience: evidence from rural Vietnam. World development, 70: 59-77

Colten, C.E. et al. (2008), Community resilience: lessons from New Orleans and Hurricane Katrina, CARRI Research Report 3, Community and Regional Resilience Initiative, pp:1-5.

Cutter, S. L., Barnes, L., Berry, M., Burton, C., Evans, E., Tate, E., & Webb, J. (2008). A placebased model for understanding community resilience to natural disasters. Global environmental change, 18 (4), 598-606.

Cutter, S. L., Christopher, G., Burton, & Christopher, T. E. (2010). Disaster Resilience Indicators for Benchmarking Baseline Conditions. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 7 (1), 14.

Dunford, M., &. Li. (2011). Earthquake reconstruction in Wenchuan: assessing the state overall plan and addressing the ‘forgotten phase. Applied Geography, 31(3), 998-1009.

Dyke, G. S., Gill, R., Davies, F., Betorz, Y., Andalsvik, J., Cackler, ... & Lamboglia, E. (2011). Dream project: Applications of earth observations to disaster risk management. Acta Astronautica, 68(1), 301-315.

Doğulu, C., Karanci, A. N.,& Ikizer, G. (2016). How do survivors perceive community resilience? The case of the 2011 earthquakes in Van, Turkey. International Journal of Disaster Risk Reduction, 16, 108-114.

Folke, C. S., Carpenter, T., Elmqvist, L., Gunderson, C., Holling, S., & Walker, B. (2002). Resilience and sustainable development: building adaptive capacity in a world of transformations. AMBIO: A Journal of the Human Environment, 31(5), 437-440.

Gunderson, L.H. (2010).Ecological and humancommunity resilience in response to natural disasters. Ecology and Society. 15(2), 323-331.

Hufschmidt, G. (2011). A comparative analysis of several vulnerability concepts. Natural Hazards, 58(2), 621-643.

Heijman, W., Hagelaar, G., & Heide, M. (2007). Rural resilience as a new development concept. Paper presented at the Development of agriculture and rural areas in Central and Eastern Europe. 100th seminar of the EAAE. Novi Sad, Serbia

Lucini, B. (2015). Disaster Resilience from a Sociological Perspective Exploring Three Italian Earthquakes as Models for Disaster Resilience Planning. Springer International Publishing.

Masys, A. J. (2015). Disaster Management: Enabling Resilience. Springer International Publishing.

Mauriz, L., Fonseca, Jimeno A., Forgaci, C., Björling, N. (2017). The livability of spaces: performance and/or resilience?, International Journal of Sustainable Built Environment, Netherlands, 6(1), 1–8.

Mileti, D. (1999). Disasters by design: A reassessment of natural hazards in the United States. Joseph Henry Press.

Mitchell, T. & Harris, K. (2012). Resilience: a risk management approach, background note, ODI.

Mayunga, J. S. (2007). Understanding and Applying the Concept of Community Disaster Resilience: A Capital-Based Approach. A Draft Working Paper Prepared for the Summer Academy for Social Vulnerability and Resilience Building, 22- 28 July 2007, Munich, 2007.

Masys, A. J. (2015). Disaster Management: Enabling Resilience: Springer International Publishing.

Meerow, S. Joshua P. Newell, Stults, M, Defining urban resilience: a review. Landscape and Urban Planning, 2016, 147, 38–49.

Maguire, B., & Hagen, P. C. (2007). Disasters and Communities: understanding social resilience. The Australian Journal of Emergency Management, 22, 16-21.

Mcgranahan, G., &  Balk, D. (2007).The Rising Tide: Assessing the Risks of Climate Change and Human Settlements in Low Elevation Coastal Zones. Article in Environment and Urbanization.  DOI: 10. 1177/0956247807076960

Sadeka, Sumaiya., Reza, Mohammad., Suhaimi Mohamad, Mohd., Kabir Sarkar, Md. Sujahangir. (2013). Livelihood Vulnerability due to Disaster: Strategies for Building Disaster Resilient Livelihood, International Conference on Agricultural, Environment and Biological Sciences (ICAEBS'2013) Dec. 17-18, 2013 Pattaya (Thailand), 95-101.

Robin S. C., Marti, H. (2015). Community disaster resilience and rural resilience. Index American Behavioral Scientist, 59(2) 220 – 237.

Reinhorn, A. (2015). Computational Methods, Seismic Protection, Hybrid Testing and Resilience in Earthquake Engineering A Tribute to the Research Contributions of Prof. Andrei Reinhorn: Springer International Publishing.

Tonts, M., Plummer, P., & Argent, N. (2014). Path dependence, resilience and the evolution of new rural economies: Perspectives from rural Western Australia. Journal of Rural Studies, 36, 362-375.

Pelling, M. (2012). The vulnerability of cities: natural disasters and social resilience. Earthscan Earthscan Publications, eBook : Document : English.

Petak, W. (2002). Earthquake resilience through mitigation: a system approach. Paper presented at the International Institute for Applied Systems Analysis, 12 Sep 2002, Laxenburg, Austria.

WDI. (2004). Natural Disaster Hotspots: A Global Risk analysis (The World Bank), WDI for some countries, GDP Estimates are not available.