ارائه مدل بهینه اقتصادی سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران با استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره Providing the Optimal Economic Model of Investment in the Agricultural Sector of Mazandaran Province Using Multi-Criteria Decision Making Models

اقتصاد مالی

دوره 15، شماره 56، آبان 1400، صفحه 117-148   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/fed.2021.687872

نویسندگان

مجید قربانی^{* 1}؛ ابوالفضل محمودی²؛ محسن شوکت فدایی²؛ محمد خالدی³

¹گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

²گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

³گروه اقتصاد کشاورزی، مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستائی، تهران، ایران

چکیده

چکیده
توسعه اقتصادی نیازمند سرمایه‌گذاری دربخش‌های مختلف اقتصادی است.بخش کشاورزی سهم عمده‌ای از تولید ناخالص داخلی، اشتغال و امنیت غذایی ایرانرا داراست.اهداف اصلی این تحقیق، شناسایی و اولویت‌بندی پتانسیل‌های سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران با استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (MCDM) است. بدین منظور، 8 مورد از گزینه‌های سرمایه‌گذاری استان شامل: آبیاری تحت فشار، احداث باغ و مراتع، برقی‌کردن چاه‌ها، پرورش طیور، آبخیزداری، صنایع تبدیلی، شیلات و گلخانه برگزیده شدند وبا 4معیار دوره بازگشت سرمایه، نرخ بازده سرمایه، اشتغال‌زایی و افزایش ظرفیت تولید مقایسه و اولویت­بندی شدند.نتایج نشان داد که در معیار دوره بازگشت سرمایه ونرخ بازده سرمایه،فعالیت‌هایی که نیاز به کارگروهی ندارند و تعداد کمتری در آن‌ها شاغلند در اولویت قرار دارند.همچنین بر اساس محاسبات نهایی، صنایع تبدیلی اولویت اول در سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی استان را به خود اختصاص داد وآبخیزداری، احداث باغ و مراتع، پرورش طیور، آبیاری تحت فشار،شیلات و آبزیان، برقی‌کردن چاه‌ها ودر نهایت گلخانه در اولویت دوم تا هشتم قرار گرفتند. بر اساس نتایج تحقیق پیشنهاد گردید تسهیل جریان ورود اعتبارات به بخش کشاورزی و تأثیر سیاست‌های مالی دولت بر فعالیت‌های بخش خصوصی مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته و سیاست اصلاح و توسعه بخش مالی در اولویت اهداف کشور در حوزه کشاورزی قرار بگیرد.
Providing the Optimal Economic Model of Investment in the Agricultural Sector of Mazandaran Province Using Multi-Criteria Decision Making Models
Majid Ghorbani
Abolfazl Mahmouddi
Mohsen Shokat Fadaei
Mohammad Khaleddi

Economic development requires investment in various sectors of the economy. The agricultural sector has a major share of Iran's GDP, employment and food security. The main objectives of this study are to identify and prioritize investment potentials in the agricultural sector of Mazandaran province using multi-criteria decision making (MCDM) models. For this purpose, 8 investment options of the province, including: pressurized irrigation, construction of gardens and pastures, electrification of wells, poultry farming, watershed management, conversion industries, fisheries and greenhouses were selected. Increasing production capacity was compared and prioritized. The results showed that in the criterion of the return on investment period and the rate of return on capital, activities that do not require group work and have fewer employees are a priority. Also, according to the final calculations, the processing industry has the first priority in the investment of the province's agricultural sector, and watershed management, construction of gardens and pastures, poultry farming, pressurized irrigation, fisheries and aquaculture, electrification of wells and finally greenhouses in the second to eighth priority were placed.Based on the research results, it was suggested that facilitating the inflow of funds into the agricultural sector and the impact of government fiscal policies on private sector activities should be considered by policy makers and the policy of reform and development of the financial sector should be a priority in the country.
Keywords: Investment, Multi-Criteria Decision Making Models (MCDM), Optimal Economic Model, Mazandaran Province.
JEL classification: Q14, P45, E22.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: سرمایه‌گذاری؛ مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (MCDM)؛ مدل بهینه اقتصادی؛ استان مازندران. طبقه بندی JEL : Q14؛ P45؛ E22

اصل مقاله

ارائه مدل بهینه اقتصادی سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران

با استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره

 

مجید قربانی[1]

تاریخ دریافت: 14/04/1400            تاریخ پذیرش: 16/06/1400

ابوالفضل محمودی[2]

محسن شوکت فدایی[3]

محمد خالدی[4]

 

چکیده

توسعه اقتصادی نیازمند سرمایه‌گذاری دربخش‌های مختلف اقتصادی است.بخش کشاورزی سهم عمده‌ای از تولید ناخالص داخلی، اشتغال و امنیت غذایی ایرانرا داراست.اهداف اصلی این تحقیق، شناسایی و اولویت‌بندی پتانسیل‌های سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران با استفاده از مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (MCDM) است. بدین منظور، 8 مورد از گزینه‌های سرمایه‌گذاری استان شامل: آبیاری تحت فشار، احداث باغ و مراتع، برقی‌کردن چاه‌ها، پرورش طیور، آبخیزداری، صنایع تبدیلی، شیلات و گلخانه برگزیده شدند وبا 4معیار دوره بازگشت سرمایه، نرخ بازده سرمایه، اشتغال‌زایی و افزایش ظرفیت تولید مقایسه و اولویت­بندی شدند.نتایج نشان داد که در معیار دوره بازگشت سرمایه ونرخ بازده سرمایه،فعالیت‌هایی که نیاز به کارگروهی ندارند و تعداد کمتری در آن‌ها شاغلند در اولویت قرار دارند.همچنین بر اساس محاسبات نهایی، صنایع تبدیلی اولویت اول در سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی استان را به خود اختصاص داد وآبخیزداری، احداث باغ و مراتع، پرورش طیور، آبیاری تحت فشار،شیلات و آبزیان، برقی‌کردن چاه‌ها ودر نهایت گلخانه در اولویت دوم تا هشتم قرار گرفتند. بر اساس نتایج تحقیق پیشنهاد گردید تسهیل جریان ورود اعتبارات به بخش کشاورزی و تأثیر سیاست‌های مالی دولت بر فعالیت‌های بخش خصوصی مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته و سیاست اصلاح و توسعه بخش مالی در اولویت اهداف کشور در حوزه کشاورزی قرار بگیرد.

 

واژه‌های کلیدی: سرمایه‌گذاری، مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (MCDM)، مدل بهینه اقتصادی، استان مازندران.

طبقه بندی JEL : Q14, P45, E22        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1- مقدمه

با توجه به تحولات صورت‌گرفته در دنیای اقتصاد و حضور در فضای رقابتی، شرکت‌ها ناگزیر از بکارگیری روش­های مناسب در جهت استفاده از امکانات و منابع خود می­باشند. یکی از مباحث مورد توجه در این زمینه، سرمایه­گذاری^[i] است (فرمان‌آرا، 1397).اگر شرکت‌ها در ایجاد ارزش موفق باشند، نه تنها سرمایه‌گذاران و افراد داخلی، بلکه در سطح وسیع‌تر، جامعه از آن بهره‌مند خواهد شد. سنجش عملکرد در فرآیند تصمیم‌گیری با توجه به اهمیت نقش سرمایه، از مهمترین موضوعات حوزه اقتصاد مالی^[ii] است؛لذا کارکرد معیارهای مالی به منظور ارزیابی شرکت‌ها ضروری است.مناسب‌نبودن تخصیص منابع مالی، یکی از مشکلات عمده­ای است که بازار سرمایه اکثر کشورهای دارای اقتصاد نوظهور با آن مواجه هستند.رفع چنین مشکلی، مستلزم شناخت فرصت­های مناسب سرمایه­گذاری با استفاده از ابزارهایی با دقت بیشتر برای پیش­بینی متغیرهای ضروری تصمیم­گیری است (علیزاده و همکاران، 1399). مسلماً هدف سرمایه‌گذاران از سرمایه‌گذاری در هر شرکت، کسب بازدهی متناسب با سرمایه‌گذاریشان است. شناخت و بررسی فضای کسب‌وکار مقدم بر تجزیه‌وتحلیل کسب‌وکار و فعالیت‌های اقتصادی در داخل یک بنگاه است(بیگدلی و همکاران، 1398).

سرمایه‌گذاری بعنوان یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی هر کشور به شمار می‌رود. در عرصه جهانی‌شدن^[iii]، بی‌شک در صورتی رشد و توسعه اقتصادی می‌تواند تداوم داشته باشد که کشورهابتوانند فعالیت‌های دارای ارزش افزوده بالاتر را گسترش دهند و به تولیدکالاها وخدماتی اقدام کنند که جایگاه آنان را در بازارهای رقابتی حفظ کند. برای رسیدن به این هدف، سرمایه‌گذاری ابزاری مؤثر و ضروری است و در واقع، لازمه رشد وتوسعهاقتصادی در کلیه جوامع انسانی به شمار می‌رود. سرمایه‌گذاری باعث ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و بهبود رفاه عمومی از جهات گوناگون می‌گردد.در کشورهای توسعه‌یافته^[iv]، افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی^[v]، یکی از عوامل اصلی در انتقال تکنولوژی‌های نوین، ارتقا بهره‌وری^[vi] و رشد اقتصادی است؛ در صورتی که این موضوع برای کشورهای در حال توسعه لزوماً چنین نیست و گاه نتایج عکس نیز در بر خواهد داشت (جهانگرد و همکاران، 1396).

از میان زمینه‌های سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی، سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است؛ زیرا علاوه بر اینکه موجب رشد تولید و اشتغال در این بخش می‌شود، با توجه به ارتباطات پسین و پیشین با سایر فعالیت‌های اقتصادی، به رشد تولید و اشتغال در سایر بخش‌ها نیز کمک می‌کند (صامتی و فرامرزپور، 1383).بازار مالی کشاورزی به سبب نقش مؤثری که در تأمین منابع مالی و سرمایه مـورد نیاز برای سرمایه‌گذاری و توسعه بخش کشاورزی دارد،از اهمیت در خور توجهی برخوردار است.وجود یک بازار مالی کارآمد که نیازهای مالی کـشاورزان را بـا هزینـه مبادلـه^[vii] نـسبتاً پایینی تأمین کند از جمله پیش‌نیازهای بنیادی توسعه بخش کشاورزی به شمار می‌رود.

بخش کشاورزی به اعتبار ارزش افزوده تولیدی^[viii]، یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور به شمار می‌رود. حدود یک چهارم تولید ناخالص داخلی^[ix] (GDP) و درآمدهای ارزی حاصل از صادرات کالاهای غیر نفتی و اشتغال کشور و تأمین نزدیک به 80 درصد نیازهای غذایی جامعه از طریق این بخش انجام می‌شود (شاکری و موسوی، 1382).شاید بتوان توسعه بخش کشاورزی را پیش‌شرط توسعه اقتصادی دانست و در این میان، سرمایه همواره بعنوان یکی از عوامل مؤثر بر رشد اقتصادی به حساب می‌آید (هوشمند و همکاران، 1393). با توجّه به اهمیت استراتژیکی که این بخش در پیشبرد اهداف اقتصادی کشور دارد، علیرغم داشتن سهم زیاد درتولید ناخالص داخلی کشور، سهم اندکی از سرمایه‌گذاری کل کشور را به خود اختصاص داده است (پورافضل و همکاران، 1391).

از جمله دلایل عدم سرمایه‌گذاری کافی در بخش کشاورزی می‌توان به ریسک بالای تولید محصولات کشاورزی، هزینه بالای نگهداری محصولات، کمبود اعتبارات ریالی و ارزی، عدم گسترش صنایع تبدیلی، فقدان نظام تشویقی و سودآوری بیشتر دیگر بخش‌ها به ویژه خدمات اشاره نمود . با توجه به تأکید مسئولان امر در خصوص اولویت‌دار بودن موضوع سرمایه‌گذاری، پیدا کردن راهکارهایی برای حل مشکل سرمایه‌گذاری که بخش کشاورزی از آن رنج می‌برد، ضروری به‌نظر می‌رسد (سلطانی و همکاران، 1386).

جهت شکوفایی بخش کشاورزی، خط‌مشی محض و قطعی وجود ندارد؛ اما همواره جهت برگزیدن استراتژی‌های مؤثر، نیاز به بازنگری سرمایه‌گذاری انجام ‌شده و سوق ‌دادن آن به سوی خط‌مشی بهینه می‌باشد. بدین ‌منظور، انجام مطالعات و پژوهش‌های هدفمند امری ضروریست تا بتوان از نتایج آن‌ها، راهکارهای نوین و مؤثری فراروی صاحبان سرمایه و فعالان بخش کشاورزی قرار داد (پاریچاتنون^[x]و همکاران، 2018).

فضای سرمایه‌گذاری در یک کشور برآیند عوامل متعدد سیاسی، اقتصادی، نهادی و قانونی است. این عوامل، مشخص­کننده کیفیت محیط نهادی در بین کشورها هستند (کردی  و خداپرست مشهدی، 1395). معمولاً سرمایه‌گذاری در مناطقی جذابیت دارد که موانع سرمایه‌گذاری تولید حداقل بوده و سرمایه‌گذار در برابر انتظارات سرمایه‌گذاری خود پاسخی مناسب دریافت کند. تولیدکنندگان محصولات کشاورزی برای تأمین سرمایه و اعتبار مورد نیاز خود در تولید محصول به روش‌های گوناگونی عمل می‌کنند. استفاده از پس‌انداز شخصی، دریافت وام و تسهیلات از منابع اعتباری(نظیر بانک‌ها، مؤسسات و صندوق‌های اعتباری) ازجمله مناسب‌ترین راه‌های ممکن برای حل مشکل کمبود سرمایه توسط کشاورزان است(فریجاو تلریا^[xi]، 2016).

اصول کلی جهت برگزیدن اولویت خاص جهت سرمایه‌گذاری که عموماً سرمایه‌گذاران با آن روبرو می‌باشند، شامل دو عامل اساسی بیرونی و درونی است. عامل بیرونی^[xii] شامل استراتژی‌های کلان دولت است که در جذب سرمایه در بخش‌های مختلف تأثیرگذار خواهد بود(لائورنسون^[xiii] و همکاران، 2015).عامل درونی^[xiv]نیز شامل امکانات و توانمندی‌های منطقه‌ای است و می‌تواند همانند اهرمی برای هدایت و استفاده بهینه از سرمایه با بررسی و شناسایی مزیت‌های هر منطقه مدنظر قرارگیرد. بدیهی است چنانچه فعالیت کشاورزی متناسب با این دو عامل ایجاد گردد به نحو شایسته‌ای رشد نموده و روند پویای خودرا حفظ خواهد کرد.

استان مازندران ازهر دو عامل بیرونی ودرونی بهره‌مند است؛ به طوری که به جهت وجود ذخایر طبیعی و موقعیت خاص اقلیمی و تنوع آب و هوایی و پراکندگی مناسب در محصولات مختلف، از زمین‌های کشاورزی حاصلخیز و مرغوب برخوردار بوده و از دیرباز به عنوان یکی از پایه­های اصلی کشاورزی و تأمین مواد غذایی در کشور مطرح می‌باشد. این استان با تکیه بر توان تولید و موقعیت جغرافیایی مناسب، وجود نیروی کار جوان و خلاق و کارآفرینان فعال می‌تواند یکی از اولویت‌های سرمایه‌گذاری در این بخش به شمار رود.

از آنجا که طبیعت بسیاری از مسائل برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری در خصوص اولویت‌های سرمایه‌گذاری، چندهدفه و دارای معیارها و گزینه‌های متعددی است، لذا استفاده از تکنیک‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره مانند تکنیک تحلیل سلسله‌مراتبی^[xv](AHP)، ضروری و بااهمیت جلوه می‌کند. این تکنیک، کلیه ملاحظات فنی، اقتصادی و اجتماعی را در بر گرفته و روشی انعطاف‌پذیر را برای محیط پیچیده تصمیم‌گیری مهیا کرده و مدیریت را به سمت اهداف بهینه رهنمون می‌کند (محمودی و رسول‌زاده، 1395).

هدف این مطالعه، اولویت‌بندی اقتصادی سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران است. در راستای نیل به این هدف، در گام نخست، معیارهای اصلی انتخاب شدند که عبارتند از: دوره بازگشت سرمایه^[xvi]، نرخ بازده سرمایه^[xvii]، اشتغال‌زایی و افزایش ظرفیت تولید. سؤال اصلی این پژوهش آن است که کدام یک از این معیارها دارای بیشترین اولویت جهت سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی این استان است. به‌منظور رسیدن به پاسخ این سؤال، از این معیارها برای اولویت‌بندی هشت گزینه سرمایه‌گذاری استفاده می‌گردد که عبارتند از: آبیاری تحت فشار، احداث باغ و مراتع، برقی‌کردن چاه‌ها، پرورش طیور، آبخیزداری، صنایع تبدیلی، شیلات و آبزیان، و گلخانه. برای تعیین وزن گزینه‌ها و شاخص‌های مدل، از تکنیک تحلیل سلسله‌‌مراتبی(AHP) استفاده شده است. بدین منظور، نخست معیارهای اصلی براساس هدف بصورت زوجی مقایسه می‌گردند. برای انجام این مقایسه‌ها از دیدگاه ده نفر از کارشناسان و خبرگان استفاده شد و با بهره‌گیری از تکنیک میانگین هندسی، دیدگاه آن‌ها تجمیع گردید. گام بعدی، محاسبه میانگین هندسی هر سطر برای تعیین وزن معیارها است؛ سپس مجموع میانگین هندسی تمامی سطرها محاسبه می‌شود؛ با تقسیم میانگین هندسی هر سطر بر مجموع میانگین هندسی سطرها مقدار وزن نرمال بدست می‌آید که بردار ویژه^[xviii] نام دارد. در گام بعدی با استفاده از تکنیک AHP راهکارهای مختلف سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی براساس هر معیار بصورت زوجی مقایسه‌ می‌شوند و در نهایت نیز اولویت‌های نهایی گزینه‌ها بر اساس مجموع معیارها محاسبه و ارائه می‌گردد.

 

2- مبانی نظری و ادبیات موضوع

یکی از موضوعاتی که از ابتدای شکل­گیری علم اقتصاد مورد توجه اقتصاددانان بوده، مسئله رشد اقتصاد است و در دوران اقتصادی جدیدی که امروزه جهان تجربه می­کند، سرمایه در فرآیند رشد اقتصادی از جایگاه به مراتب بالاتری برخوردار است (فرمان‌آرا و همکاران، 1398). علم اقتصاد را دانش تخصیص بهینه منابع کمیاب تعریف می‌کنند. مطابق اصل کمیابی، در اقتصاد هر منبعی موارد استفاده متعددی دارد که به دلیل عدم امکان برآوردن همزمان همه آنها باید به انتخاب دست زد (اندرسون^[xix]، 2010). محدود بودن منابع، ایجاب می‌کند تا از منابع موجود به‌صورت بهینه استفاده‌شده و سرمایه‌ها در مناسب‌ترین راه به‌کار گرفته شوند. در راستای تحقق اهداف اقتصادی سرمایه‌گذاری، ضرورت بررسی فنی، اقتصادی و مالی طرح اجتناب‌ناپذیر است (طرهانی و معبودی، 1396).

بخش کشاورزی دارای ویژگی‌ها و جنبه‌های اطلاعاتی خاص است. این ویژگی‌ها عرضه و تقاضای خدمات مالی را محدود ساخته و حتی نقایص بازارهای مالی را دامن می زند .برای ایجاد تحرک و سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی می‌باید اصلاحات اساسی در حوزه‌های مختلف صورت گیرد. با توجه به نقش کلیدی تأمین سرمایه و تأثیر کارکرد بازار مالی کشاورزی بر سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی، اصلاح و توسعه نهادها و بازارمالی و ایجاد و به‌کارگیری ابزارهای مالی مناسب جهت تأمین مالی طرح‌ها در این بخش از اهمیت بسزایی برخوردار است (گنزالز-وگا و گراهام^[xx]، 1995).

بخش کشاورزی کشورهای درحال توسعه به دلیل فقدان بازارهای مالی کارآمد، با مـشکل جـدی مواجـه اسـت. ایـن بازارهـا قـادر نیـستند منـابع مـالی مـورد نیـاز را بـرای سرمایه‌گذاری و توسعه این بخش فراهم آورند. در واقع عوامل گوناگونی موجب حـضور کـم‌رنـگ واسطه‌گری‌های مالی رسمی و عملکرد ضعیف بانک‌های توسعه کشاورزی شده است. سیاست‌های اقتـصاد کـلان نامناسـب، تصور فقدان سودآوری و ضعف ساختاری نهادها و بازارهای مالی کـشاورزی و مداخلات ناکارآمد دولت در این بازارها موجب عدم توسعه‌یافتگی واسطه‌گری مـالی بـرای بخش کشاورزی گردیده است.

درمورد سرمایه­گذاری، نظریه­های مختلفی وجود دارد که هر یک به طریقی کوشیده­اند تا عوامل تعیین­کننده سرمایه­گذاری و تشکیل سرمایه را معرفی نمایند. آغازنظریات مدرن ساختار سرمایه را می‌توان مقاله اولیه مودیلیانی و میلر^[xxi] (1958)دانست که اظهار کردند تحت شرایط خاص، ارزش شرکت مستقل از ساختار سرمایه است.اندکی بعد در سال 1963، این دو اندیشمند، با افزودن معافیت‌های مالیاتی بدهی برای شرکت‌هایی که از بدهی استفاده می‌کنند، ایجاد اهرم مالی را باعث افزایش ارزش شرکت دانستند (نعمتی و همکاران، 1398).نظریه­های سرمایه­گذاری مانند نظریه شتاب، مدل نئوکلاسیک و نظریه q توبین^[xxii]، بیشتر برای کشورهای پیشرفته طراحی شده­اند و نمی­توان آنها را برای کشورهای در حال توسعه به کار برد.نوسانات وسیع نرخ ارز واقعی که از ویژگی­های کشورهای در حال توسعه است، محیط نااطمینانی را برای تصمیم­گیری­های سرمایه­گذاری خصوصی ایجاد می‌کند. ‌

موضوع سرمایه و سرمایه­گذاری در ایران به دلیل وابستگی شدید به درآمدهای نفتی و بی‌ثباتی قیمتها و بالا­بودن ریسک، همواره با مشکلات فراوانی همراه بوده و به همین دلیل سرمایه­گذاری در بخش­های مختلف اقتصادی، نوسان­های شدیدی داشته است. عوامل متعددی از قبیل متغیرهای پولی و مالی، سیاسی و ساختاری بر فرآیند سرمایه­گذاری و در نهایت، رشد اقتصادی کشور تأثیر دارند. تا کنون مطالعات متعددی در زمینه تعیین رفتار سرمایه­گذاری بخش خصوصی و مشخص­نمودن عوامل مؤثر بر آن در کشورهای مختلف صورت گرفته است که نتیجه آن نمایان­شدن متغیرهای مؤثر بر رفتار سرمایه­گذاری از قبیل تولید ناخالص داخلی، سرمایه­گذاری بخش دولتی، اعتبارات اعطایی بانک­ها به بخش خصوصی، ریسک و نااطمینانی است.

در اغلب مطالعات، به رابطه میان سیاست مالی و رشد اقتصادی پرداخته می­شود؛ اما بررسی رابطه میان سیاست مالی و سرمایه­گذاری کمتر به عنوان یک هدف اصلی مورد توجه قرار گرفته است. سیاست­های مالی از جمله عواملی هستند که می­توانند بر سرمایه­گذاری تأثیر قابل ملاحظه­ای داشته باشند. برای این منظور، می­توان از متغیرهایی مانند: مخارج جاری دولت، مخارج سرمایه­ای دولت، درآمدهای مالیاتی، درآمدهای نفتی و کسری بودجه استفاده کرد.

مدل‌های تصمیم‌گیری به دو دسته تقسیم می‌شوند: مدل‌های تصمیم‌گیری چندهدفه^[xxiii] (MODM)و مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره^[xxiv] (MCDM). به طور کلی مدل‌های چندهدفه به منظور طراحی و مدل‌های چندمعیاره به منظور انتخاب گزینه برتر استفاده می‌گردند. مدل‌های تصمیم‌گیری چند معیاره شامل روش‌های مختلفی نظیرTOPSIS ^[xxv]، ELECTRE^[xxvi]، AHP وANP فازی می‌باشد که هر یک روش خاص خود را دارد. در ایران روش‌هایAHP  و ELECTRE نسبت به بقیه کارایی بیشتری دارند؛ زیرا به‌عنوان روشی نظام‌مند برای تعیین اهمیت و وزن معیارها، تصمیم‌گیرندگان می‌توانند اهمیت معیارهای اصلی و غیرمعیارها را تشخیص داده و چگونگی تأثیر آنها بر استراتژی‌های سرمایه‌گذاری را بررسی کنند. انتخاب یکی از این روش‌ها به ماهیت مسئله نیز بستگی دارد؛ بعنوان مثال، اگر شاخص‌های مختلف بر هم تأثیر متقابل داشته باشند به‌جای روشAHP  بایستی از روشANP استفاده نمود. در این تحقیق، جهت دستیابی به دقت بالا و سهولت نتیجه‌گیری، از روش تحلیل سلسله ‌مراتبی(AHP) و نرم‌افزار SUPERDECISION استفاده می‌گردد.

در روش تحلیل سلسله ‌مراتبی جهت وزن‌دهی معیارها و گزینه‌ها از روش مقایسه زوجی^[xxvii] استفاده می‌شود. به این ترتیب که تصمیم‌گیرنده، معیارها و زیرمعیارهای هر معیار را فقط به صورت دو به دو مقایسه می‌کند و نیازی به وزن‌دهی همزمان تمام معیارها نیست. در این روش باید برای هر معیار، ارزش نسبی زیرمعیارهای مربوط به آن معیار را در قالب ماتریس مقایسه زوجی که در حالت وجود n زیرمعیار یک ماتریس n*n است محاسبه نمود. درایه‌های این ماتریس، نسبت وزن معیار i به معیار j را نشان می‌دهد. مقایسه زوجی بر این فرض استوار است که برای تصمیم‌گیرنده، مقایسه دو مقدار در یک زمان، آسان‌تر از آن است که بخواهد همزمان کل مجموعه معیارها را وزن‌دهی نماید. در فرایند تحلیل سلسله ‌مراتبی، وزن نسبی عناصر با محاسبه وزن عناصر از طریق مقایسه زوجی هر سطح نسبت به عنصر مربوطه در سطح بالاتر تعیین می‌گردد. با تلفیق وزن‌های نسبی معیارها، وزن نهایی هر گزینه که برابر است با مجموع حاصل ضرب وزن هر معیار در وزن گزینه مربوط به آن معیارمشخص می‌گردد (مارو^[xxviii] و همکاران، 2018).

در زمینه استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی در بخش‌های مختلف اقتصاد، مطالعات متعددی انجام گرفته است که از جمله می‌توان به مطالعات شاکری و سلیمی (1385) در عوامل مؤثر بر جذب سرمایه‌گذار در منطقه آزاد چابهار، توکلی و همکاران (1388) در تعیین اولویت‌های بخش‌های اقتصادی شهرستان نیشابور، درویش‌متولی و همکاران (1391) در شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر جذب سرمایه‌گذار در حوزه‌های اقتصادی و صنعتی شهرستان فیروزکوه و علی‌نژاد و علی‌نیا (1398) در رتبه‌بندی شرکت‌های پتروشیمی، داروئی و خودروئی در بازار سرمایه ایران اشاره نمود.

 

کاندالینتسو^[xxix](2015) رفتار سرمایه‌گذاری را بصورت تجربی در بین کشاورزان مورد بررسی قرار داد و بیان نمود که رفتار کشاورزان در رابطه با سرمایه‌گذاری، کاملاً با اصول مطرح‌شده در تئوری کلاسیک سرمایه‌گذاری^[xxx] و رویکرد راهکار واقعی^[xxxi] متفاوت است. نتایج مطالعه وی نشان داد که هیچ یک از این دو تئوری نمی‌تواند رفتار واقعی کشاورزان را به درستی توضیح دهد.

روس^[xxxii]و همکاران (2015) از داده‌های تجربی^[xxxiii] برای بررسی تأثیر سه نوع قرارداد اجاره زمین بر سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استفاده کردند. نتایج نشان داد بیشترین بازده زمین‌های کشاورزی وقتی حاصل می‌شود که زمین در اختیار مالک باشد و کمترین بازده در زمین‌هایی دیده شد که بصورت اجاره‌ای مورد استفاده قرار گرفته بودند. این نتایج تئوری ناکارآمدی مارشال^[xxxiv]را تأیید می‌کند.

گریکوا^[xxxv]و همکاران (2016) از رویکردی جدید از مدلسازی خطی سلسله‌مراتبی^[xxxvi] (HML) برای بررسی اهمیت نسبی تأثیرات حاصل از صنعت، شرکت‌های مادر^[xxxvii] و واحدهای تجاری بر درآمدزایی کشاورزی استفاده کردند. نتایج نشان داد که تأثیر شرکت‌ها و واحدهای تجاری بر اقتصاد کشاورزی، بیش از بخش صنعت است. همچنین محیط ایجادشده توسط شرکت‌های مادر، تأثیر زیادی بر درآمدزایی کشاورزی دارد.

گسچوانتنر^[xxxviii]و همکاران (2018) رابطه بین سرمایه‌گذاری عمومی^[xxxix] در بخش تحقیق و توسعه^[xl] کشاورزی با منافع اقتصادی حاصل از این کار را در ایالات متحده مورد مطالعه قرار دادند. همچنین اولویت‌بندی‌های زمانی را مورد آزمون قرار داده و روش‌های مختلف برآورد اقتصادی را مقایسه کردند. نتایج نشان داد که نرخ واقعی بازگشت سرمایه در تحقیق و توسعه کشاورزی آمریکا بین 8 تا 10 درصد متغیر است.

تمپل^[xli]و همکاران (2018) اهمیت ریسک تولیدی^[xlii] و راندمان تکنیکی^[xliii] بعنوان دو منبع مهم تنوع تولید^[xliv]در کشاورزی سنتی وکشاورزی ارگانیک^[xlv] آلمان را مورد بررسی قرار دادند. این تحقیق بر اساس چارچوب پیشنهادی جاست و پوپ^[xlvi] انجام شد. نتایج نشان داد که نوسانات تولید در هر دو روش عمدتاً ناشی از ریسک تولید بوده است. زمین و نیروی کار بعنوان نهاده‌های افزایش‌دهنده ریسک در هر دو سیستم شناسایی شدند؛ در حالیکه افزایش سرمایه‌گذاری، هزینه کشت و کیفیت خاک، اثرات کاهنده ریسک دارند.

بلاژکوا^[xlvii] و همکاران (2019) سرمایه‌گذاری خارجی^[xlviii] در بخش کشاورزی کشورهای آفریقایی را در یک دوره زمانی طولانی مورد مطالعه قرار دادند و به این نتیجه دست یافتند که میزان سرمایه‌گذاری خارجی در سال‌های اخیر افزایش یافته است و سرمایه‌گذاری‌ها اغلب در زمین‌های مرغوب انجام می‌شود و این می‌تواند منافع زیادی به همراه داشته باشد.

شکری و همکاران (1388) عوامل مؤثر بر سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی و کشش^[xlix] سرمایه‌گذاری در دوره زمانی 1384-1356 را با استفاده از الگوی خودرگرسیونی با وقفه‌های توزیعی گسترده^[l] (ARDL) مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد که در بلندمدت و کوتاه‌مدت موجودی سرمایه و تسهیلات اعطایی بانک‌ها تأثیر مثبت و معنی‌داری بر سرمایه‌گذاری دربخش کشاورزی دارند، اما متغیرهای ارزش افزوده و نرخ بهره واقعی^[li] اثر معنی‌داری بر آن ندارند.

خاکسار آستانه و کرباسی (1389) در مطالعه‌ای به بررسی ارتباط بین سرمایه‌گذاری در تحقیقات کشاورزی و آموزش و ترویج کشاورزی پرداختند. به این منظور از مدل بهره‌وری کل عوامل^[lii](TFP) و شاخص ترنکوئیست-تیل^[liii] استفاده گردید.نتایج نشان داد یک درصد افزایش در سرمایه‌گذاری‌های تحقیقاتی، بهره‌وری کل بخش کشاورزی را 08/0 درصد افزایش می‌دهد. همچنین افزایش یک درصدی در مخارج ترویج و آموزش، بهره‌وری کل کشاورزی را 03/0 درصد افزایش می‌دهد.

مهرگان و فرجی (1392) با روش تأخیری آلمون^[liv]به شناسایی بازده سرمایه­گذاری بخش کشاورزی، با تخمین آثار سرمایه­گذاری بر ارزش افزودۀ این بخش پرداختند. نتایج نشان داد که بازده سرمایه­گذاری در بخش کشاورزی از یک تابع درجه دو تبعیت می‌کند؛ به طوری که بازده آنی منفی بوده، سپس روند افزایشی می‌یابد و پس از سال چهارم، روند کاهشی به خود می­گیرد و این روند نزولی تا سال ششم ادامه پیدا می‌‌کند.

شعبانی و همکاران (1394)در مطالعه‌ای به بررسی تأثیر سیاست‌های پولی بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در زیربخش‌های کشاورزی ایران با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم‌یافته^[lv] (GMM)پرداختند. نتایج نشان داد که به‌دنبال اعمال سیاست پولی توسط دولت، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در زیربخش شیلات بیشتر از دو زیربخش دیگر افزایش می‌یابد.

 

3- روش‌شناسی تحقیق

در این تحقیق برای جمع­آوری اطلاعات و داده­ها از دو روش کتابخانه­ای و میدانی استفاده شده است. در بخش کتابخانه­ای، مبانی نظری تحقیق از کتب و مقالات تخصصی لاتین و فارسیگردآوری ­گردیده است و در بخش میدانی تحقیق، داده­های مربوطه از گزارش­های سالانه بانک کشاورزی و مرکز آمار و مصاحبه با مدیران و کارکنان سازمان جهاد کشاورزی و مدیرت بانک کشاورزی شعب استان مازندران و نیز کارشناسان و خبرگان این حوزه استخراج شده است. برای انجام تحلیل سلسله‌مراتبی، نخست معیارهای اصلی براساس هدف بصورت زوجی مقایسه شدند.برای انجام این مقایسه‌ها از دیدگاهده نفر از کارشناسان و خبرگان استفاده شد و سپس با استفاده از تکنیک میانگین هندسی، دیدگاه آن‌ها تجمیع گردیده است.جهت محاسبه وزن‌های عناصر هر سطح نسبت به سطح بالاتر، روش‌های متفاوتی وجود دارد. از میان روش‌های موجود اعم از روش حداقل مربعات^[lvi]،روش حداقل مربعات لگاریتمی^[lvii]، روش بردار ویژه^[lviii] و روش‌های تقریبی^[lix]جهت محاسبه وزن‌های عناصر، روش‌های تقریبی به عنوان یک روش ساده ولی مؤثر، متداول‌‌تر می‌باشد. در میان روش‌های تقریبی موجود، در این مطالعه از روش میانگین هندسی^[lx] استفاده می‌شود. با محاسبه وزن عناصر هرسطح نسبت به سطح بالایی خود از طریق مقایسه زوجی و در نهایت تلفیق وزن‌های نسبی، وزن نهایی هر گزینه محاسبه می‌گردد. با مقایسه هر دو گزینه از 8 گزینه موجود نسبت به هم، درنهایت گزینه با وزن بیشتر، به عنوان گزینه بهینه انتخاب می‌گردد.

 

3-1- الگوریتم استفاده از AHP

پس از تعیین مهم‌ترین معیارهای سرمایه‌گذاری با استفاده از تکنیک دلفی^[lxi]، هریک از معیارهای شناسائی‌شده، اولویت‌بندی می‌شوند. روش انجام پژوهش حاضر با ارائه مدل مفهومی و سپس در قالب چهار گام قابل تشریح است. در این مدل با توجه به نمودار 1، بردار W₁نشان‌دهنده تأثیر هدف پژوهش بر معیارهای اصلی است و بردار W₂نشان‌دهنده تأثیر معیارهای اصلی بر زیرمعیارها است. بنابراین مدل پژوهش از یک ارتباط سلسله‌مراتبی برخوردار می‌باشد.

 

هدف

معیارهای اصلی

زیرمعیارها

W₁

W₂

نمودار1- مدل مفهومی پژوهش با رویکرد AHP

منبع: یافته‌های پژوهشگر

از آنجا که در این پژوهش روابط درونی معیارها درنظر گرفته نمی‌شود، از مدل تحلیل سلسله‌مراتبی(AHP) استفاده شده است. ساختار ماتریس اولیه (ناموزون^[lxii]) به صورت رابطه 1 خواهد بود(سنیولو^[lxiii] و همکاران، 2018):

(1)

0                0            0

 

W₁             0            0

 

0                W₂       0

 

هدف

 

معیارهای اصلی

 

زیرمعیارها

W=

 

گام اول: شناسائی معیارهای اصلی^[lxiv]

ابتدا براساس هدف اصلی پژوهش، هریک از این معیارها بصورت زوجی مقایسه و با محاسبه بردار ویژه تعیین اولویت می‌گردد. از آنجایی که در

پروژه­ها و طرح‌های بانک کشاورزی، توجه خاصی به دوره بازگشت سرمایه^[lxv]، اشتغال‌زایی^[lxvi]، نرخ بازده سرمایه^[lxvii] و افزایش ظرفیت تولید^[lxviii] می‌شود، در این تحقیقنیز از این چهار شاخص بعنوان معیارهای اصلی مدل استفاده میگردد (W₁). این معیارهابا بهره‌گیریو الهام از مطالعه و بررسی مقالات مرتبط داخلی و خارجی (از جمله سنیولو و همکاران، 2018؛ گریکوا و همکاران، 2016؛ شکری و همکاران، 1388؛ و مهرگان و فرجی، 1392) و نیز مصاحبه با خبرگان و کارشناسان مرتبط (از جمله مدیران و کارکنان سازمان جهاد کشاورزی و مدیریت بانک کشاورزی استان مازندران) شناسایی شده‌اند.

گام دوم: شناسائی گزینه‌ها^[lxix]

براساس مطالعات انجام‌شده پیشین و با توجه به شرایط و مقتضیات حوزه مورد مطالعه، زمینه‌های مختلف سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی شناسائی شدند. این مجموعه از گزینه‌ها براساس معیارهای اصلی مطالعه، مورد بررسی و مقایسه قرار گرفتند. باتوجه به اینکه گزینه‌های بسیاری در آمارهای بانک کشاورزی به چشم می‌خورد،دراین پژوهش از 8 گزینه که اولویت بیشتری در سرمایه‌گذاری و استفاده از تسهیلات سرمایه‌ای کشاورزی داشته‌اند استفاده می‌گردد. در نهایت با مقایسه زوجی گزینه‌ها براساس معیارهای مرتبط، ماتریس W₂ محاسبه خواهد شد.

 

گام سوم: تعیین اولویت‌های کلی^[lxx]

برای تعیین اولویت‌های کلی و تبیین روابط بین آن‌ها، ساختار ماتریس اولیه (ناموزون) تشکیل می‌شود. پس از تشکیل ماتریس اولیه، گام بعدی تعیین اولویت است. برای تعیین اولویت از مفهوم نرمال‌سازی^[lxxi] و میانگین موزون^[lxxii] استفاده می‌شود(اسکات^[lxxiii] و همکاران، 2018). پس از نرمال‌کردن، از مقادیر هر سطرمیانگین موزون گرفته خواهد شد. برای نرمال‌کردن مقادیر بدون استفاده از نرم‌افزار، از رابطه 2 استفاده می‌شود:

(2)

 

در این رابطه، r_ij درایه نرمال‌شده متناظر با درایه a_ij در ماتریس اولیه است.

میانگین هندسی نیز از رابطه 3 محاسبه می‌گردد:

(3)

 

گام چهارم: آزمون سازگاری^[lxxiv]

 بعد از جمع‌آوری نظریات و ترجیحات خبرگان مختلف،این امکان وجود دارد که یک ماتریس مقایسه‌ای از چندین گزینه و معیار ایجاد نمود. روش AHP از واحد 1 تا 9 در جهت وزن‌گذاری نسبی استفاده می‌کند. این وزن گذاری‌ها به عنوان مقادیر ماتریس وارد می‌شوند. در نتیجه روابط بین هر معیار و گزینه در این ماتریس منعکس می‌شود. در روشAHPتصمیم‌گیرندگان و خبرگانی که نظرات خود را اعلام داشته‌اند، باید بر روی آن‌ها آزمون سازگاری انجام گیرد. این آزمون براساس نسبت‌های سازگاری^[lxxv](C.R) ماتریس مقایسه‌ای انجام می‌گیرد. اهمیتAHP علاوه بر ترکیب سطوح مختلف سلسله‌مراتب تصمیم ودر نظر گرفتن عوامل متعدد،در محاسبه نسبت یا نرخ سازگاری است. این مکانیزم نشان می‌دهد که تا چه حد می‌توان به اولویت‌های حاصل از جدول‌های ترکیبی اعتماد کرد. گاهی اوقات ممکن است که محاسبات انجام‌شده توسط تصمیم‌گیرنده سازگار نباشد. برای مثال اگر اولویت متغیر یک به دو برابر3 تعیین شود و اولویت متغیر دو به سه برابر 2 تعیین شود، دراین صورت باید اولویت متغیر یک به سه برابر 6 تعیین شود(گوئسمی^[lxxvi] و همکاران، 2018).

- محاسبه بردار مجموع وزنی^[lxxvii] (WSV): ماتریس مقایسات زوجی را در بردار ستونی «وزن نسبی[lxxviii]» ضرب می‌کنیم. بردار جدیدی که از این طریق بدست می‌آید، بردار مجموع وزنی نامیده می‌شود.

- محاسبه بردار سازگاری^[lxxix] (CV): عناصر بردار مجموع وزنی را بر بردار اولویت نسبی تقسیم کرده و بردار حاصل را بردار سازگاریمی‌نامیم.

- بدست آوردن l_max: میانگین عناصر بردار سازگاریl_max را به دست می‌دهد.

- محاسبه شاخص سازگاری[lxxx](CI): این شاخص بصورت رابطه 4 تعریف می‌شود:

(4)

 

 

در رابطه فوق، n عبارت است از تعداد گزینه‌های موجود در مسأله.

-  محاسبه شاخص تصادفی^[lxxxi](RI): این شاخص از جدول1 استخراج می‌شود.

 

جدول 1- شاخص تصادفی‌بودن (RI)

RI	N	RI	N	RI	N	RI	N	RI	N
55/1	13	48/1	10	34/1	7	88/0	4	0	1
57/1	14	51/1	11	4/1	8	10/1	5	0	2
58/1	15	53/1	12	44/1	9	24/1	6	52/0	3

منبع: ساعتی[lxxxii]،1980، تحلیل سلسله‌مراتبی

یافته های پژوهشگر

 

- محاسبه نسبت سازگاری[lxxxiii](CR): این نسبت مطابق رابطه 5 از تقسیم شاخص سازگاری بر شاخص تصادفی بدست می‌آید. نسبت سازگاری 1/0 یا کمتر، سازگاری در مقایسات را بیان می‌کند (ما^[lxxxiv] و همکاران، 2018).

(5)

 

 

 

 

4- تجزیه و تحلیل داده‌ها

4-1- شناسائی شاخص‌های نهائی

هدف این مطالعه، اولویت‌بندی اقتصادی سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران است. در راستای نیل به این هدف،در گام نخست، معیارهای اصلی انتخاب شدند که عبارتند از: دوره بازگشت سرمایه، نرخ بازده سرمایه، اشتغال‌زایی و افزایش ظرفیت تولید (راندمان). در ادامه، از این معیارها برای اولویت‌بندی هشت گزینه سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران استفاده می‌گردد. این گزینه‌ها عبارتند از: آبیاری تحت فشار، احداث باغ و مراتع، برقی‌کردن چاه‌ها، پرورش طیور، آبخیزداری، صنایع تبدیلی، شیلات و آبزیان، و گلخانه. معیارها و گزینه‌های شناسایی‌شده در جدول 2آمده است.

 

جدول 2- شاخص‌های اصلی و گزینه‌ها

معیارها		گزینه ها
C1	دوره بازگشت سرمایه	A1	آبیاری تحت فشار
C2	نرخ بازده سرمایه	A2	احداث باغ و مراتع
C3	اشتغال‌زایی	A3	برقی‌کردن چاه‌ها
C4	افزایش ظرفیت تولید(راندمان )	A4	پرورش طیور
		A5	آبخیزداری
		A6	صنایع تبدیلی
		A7	شیلات و آبزیان
		A8	گلخانه

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

4-2- تعیین اولویت معیارها و گزینه‌ها با استفاده از تکنیک AHP

برای تعیین وزن گزینه‌ها و شاخص‌های مدل، از تکنیک تحلیل سلسله‌‌مراتبی (AHP) استفاده شده است. این الگو در نمودار2 ترسیم شده است.

 

نمودار2- الگوی سلسله‌مراتبی مدل در نرم‌افزار SUPERDECISION

منبع: قدسی‌پور، 1398، فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی

 

4-2-1- تعیین اولویت معیارهای اصلی براساس هدف

برای انجام تحلیل سلسله‌مراتبی، نخست معیارهای اصلی براساس هدف بصورت زوجی مقایسه شدند. اگر در یک خوشه n عنصر وجود داشته باشد،  مقایسه صورت خواهد گرفت. چون چهار معیار وجود دارد، بنابراین تعداد مقایسه‌های انجام‌شده برابر است با:

 

برای انجام مقایسه‌ها از دیدگاهده نفر از کارشناسان استفاده شد. نتایج این مقایسه‌ها در جدول 3 ارائه شده است.

جدول 3-مقایسه زوجی معیارهای اصلی از دیدگاه خبرگان

C3-C4	C2-C4	C2-C3	C1-C4	C1-C3	C1-C2
9/1	7/1	5/1	9/1	1	5	کارشناس 1
3	7	3	5/1	3	7	کارشناس 2
1	5	3	3	1	5	کارشناس 3
3	1	2	1	7	5	کارشناس 4
5	3/1	3	3	7	8	کارشناس 5
3/1	5/1	1	3/1	5	3	کارشناس 6
3/1	5/1	9/1	3/1	9/1	5	کارشناس 7
9/1	7	5/1	5	1	1	کارشناس 8
1	3	3	2/1	1	1	کارشناس 9
5/1	6	4	7	5	3	کارشناس 10
644/0	237/1	112/1	910/0	824/1	547/3	میانگین هندسی(تجمیع دیدگاه‌ها)

منبع: یافته‌های پژوهشگر

با استفاده از تکنیک میانگین هندسی،دیدگاه خبرگان تجمیع گردیده است(قدسی پور،1398). ماتریس مقایسه زوجی حاصل از تجمیع دیدگاه خبرگان در جدول 4ارائه شده است.

 

جدول 4-ماتریس مقایسه زوجی معیارهای اصلی

	دوره بازگشت سرمایه	نرخ بازده سرمایه	اشتغال‌زایی	افزایش ظرفیت تولید
دوره بازگشت سرمایه	1	547/3	824/1	910/0
نرخ بازده سرمایه	282/0	1	112/1	237/1
اشتغال‌زایی	548/0	900/0	1	644/0
افزایش ظرفیت تولید	099/1	808/0	552/1	1

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

گام بعدی، محاسبه میانگین هندسی هر سطر برای تعیین وزن معیارها است:

 

سپس مجموع میانگین هندسی تمامی سطرها محاسبه می‌شود.

 

با تقسیم میانگین هندسی هر سطر بر مجموع میانگین هندسی سطرها مقدار وزن نرمال بدست می‌آید که بردار ویژه[lxxxv] نام دارد. خلاصه نتایج در جدول 5آمده است:

 

جدول 5- تعیین اولویت معیارهای اصلی

	C1	C2	C3	C4	میانگین هندسی	بردارویژه
دوره بازگشت سرمایه	1	547/3	824/1	910/.	558/1	373/0
نرخ بازده سرمایه	282/0	1	112/1	237/1	789/0	189/0
اشتغال‌زایی	548/0	900/0	1	644/0	751/0	180/0
افزایش ظرفیت تولید	099/1	808/0	552/1	1	084/1	259/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

براساس جدول فوق، بردار ویژه اولویت معیارهای اصلی به صورت رابطه 6 خواهد بود.

373/0

189/0

180/0

259/0

W₁=

 

(6)

 

 

براساس بردار ویژه بدست آمده و مطابق نمودار 3:

معیار دوره بازگشت سرمایه با وزن نرمال شده 373/0 از بیشترین اولویت برخوردار است.

معیار افزایش ظرفیت تولید با وزن 259/0 در اولویت دوم قرار دارد.

معیار نرخ بازده سرمایه با وزن نرمال 189/0 در اولویت بعدی قرار دارد.

معیار اشتغال‌زایی با وزن نرمال 180/0 از کمترین اولویت برخوردار است.

همچنین نرخ سازگاری مقایسه‌های انجام ‌شده 083/0بدست می‌آید که کوچکتر از 1/0 است و لذا می‌توان به مقایسه‌های انجام شده اعتماد کرد.

 

 

نمودار3- نمایش گرافیکی اولویت معیارهای اصلی

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

4-2-2- مقایسه و تعیین اولویت گزینه‌ها

در گام دوم با استفاده از تکنیک AHP راهکارهای مختلف سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی براساس هر معیار بصورت زوجی مقایسه‌ می‌شوند.

 

 

 

4-2-2-1- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس دوره بازگشت سرمایه

محاسبات انجام‌شده برای تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس دوره بازگشت سرمایه در جدول 6 و نمودار 4 ارائه شده است. چون 8 گزینه وجود دارد، بنابراین 28 مقایسه زوجی انجام گرفته است. روش محاسبه بردار ویژه مطابق قبل انجام شده است.

براساس بردار ویژه و برای معیار دوره بازگشت سرمایه اطلاعات زیر حاصل گردید:

• بیشترین اولویت مربوط به گزینه آبخیزداری با وزن 161/0 است.
• گزینه آبیاری تحت فشار با وزن نرمال 154/0 در اولویت دوم و گزینه احداث باغ و مراتع با وزن نرمال 143/0 در اولویت سوم قرار دارد.
• گزینه‌های صنایع تبدیلی با وزن 135/0، برقی کردن چاه‌ها با وزن نرمال 132/0، پرورش طیور با وزن نرمال 103/0 و شیلات و آبزیان با وزن نرمال 097/0 در اولویت‌های چهارم تا هفتم قرار دارند.
• گلخانه با وزن 076/0 از کمترین اولویت برخوردار است.

همچنین ضریب سازگاری مقایسه‌های انجام‌شده 049/0 بدست آمده است که چون کوچکتر از 1/0 است، بنابراین می‌توان به مقایسه‌های انجام‌شده اطمینان کرد.

 

جدول 6-تعیین اولویت گزینه‌های بر اساسدوره بازگشت سرمایه

	آبیاری تحت فشار	احداث باغ و مراتع	برقی کردن چاه‌ها	پرورش طیور	آبخیز داری	صنایع تبدیلی	شیلات و آبزیان	گلخانه	میانگین هندسی	بردار ویژه
آبیاری تحت فشار	1	669/2	704/1	278/1	026/1	860/0	210/1	034/1	262/1	154/0
احداث باغ و مراتع	375/0	1	479/1	319/2	950/0	552/1	438/1	265/1	167/1	143/0
برقی کردن چاه‌ها	587/0	676/0	1	182/2	989/0	108/1	297/1	491/1	079/1	132/0
پرورش طیور	782/0	431/0	458/0	1	084/1	654/0	202/1	918/1	842/0	103/0
آبخیزداری	974/0	011/1	011/1	923/0	1	270/2	036/2	118/2	316/1	161/0
صنایع تبدیلی	162/1	644/0	902/0	529/1	441/0	1	851/1	647/2	105/1	135/0
شیلات و آبزیان	826/0	695/0	771/0	832/0	491/0	540/0	1	633/1	795/0	097/0
گلخانه	967/0	790/0	521/0	521/0	472/0	378/0	612/0	1	623/0	076/0
جمع	190/8

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

 

نمودار4- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساسدوره بازگشت سرمایه

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

4-2-2-2- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس نرخ بازده سرمایه

محاسبات انجام‌شده برای تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس نرخ بازده سرمایه در جدول 7 و نمودار 5 ارائه شده است. 28 مقایسه زوجی بر اساس نرخ بازده سرمایه انجام گرفته است. روش محاسبه بردار ویژه مطابق قبل انجام شده است.

براساس بردار ویژه و برای معیار نرخ بازده سرمایه اطلاعات زیر حاصل گردید:

• بیشترین اولویت مربوط به گزینه آبخیزداری با وزن 187/0 است.
• گزینه احداث باغ و مراتع با وزن نرمال 163/0 در اولویت دوم و آبیاری تحت فشار و برقی‌کردن چاه‌ها تقریباً هم وزن بوده و با وزن 13/0 در اولویت سوم قرار دارند.
• گزینه صنایع تبدیلی وپرورش طیور در رده‌های چهارم وپنجم قرار دارند .
• گلخانه و شیلات و آبزیان با وزنی کمتر از 1/0 از کمترین اولویت برخوردار هستند.

همچنین ضریب سازگاری مقایسه‌های انجام‌شده 025/0 بدست آمده که چون کوچکتر از 1/0 می‌باشد، بنابراین می‌توان به مقایسه‌های انجام‌شده اطمینان کرد.

 

 

 

 

 

 

جدول 7- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس نرخ بازده سرمایه

	آبیاری تحت فشار	احداث باغ و مراتع	برقی کردن چاه‌ها	پرورش طیور	آبخیزداری	صنایع تبدیلی	شیلات و آبزیان	گلخانه	میانگین هندسی	بردار ویژه
آبیاری تحت فشار	1	167/1	334/1	509/1	607/0	950/0	526/1	288/1	130/1	134/0
احداث باغ و مراتع	857/0	1	526/1	765/1	000/1	246/1	982/1	313/2	380/1	163/0
برقی کردن چاه‌ها	750/0	655/0	1	377/1	768/0	088/1	330/2	894/1	121/1	133/0
پرورش طیور	663/0	566/0	726/0	1	796/0	896/0	650/1	189/1	886/0	105/0
آبخیزداری	647/1	302/1	302/1	256/1	1	355/2	339/2	052/2	584/1	187/0
صنایع تبدیلی	052/1	803/0	919/0	116/1	425/0	1	749/1	939/1	028/1	122/0
شیلات و آبزیان	655/0	505/0	429/0	606/0	428/0	572/0	1	175/1	630/0	075/0
گلخانه	776/0	432/0	841/0	841/0	487/0	516/0	851/0	1	689/0	082/0
جمع	448/8

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

 

نمودار 5- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس نرخ بازده سرمایه

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

 

 

 

 

4-2-2-3- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس اشتغال‌زایی

محاسبات انجام شده برای تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس اشتغال‌زایی در جدول 8 و نمودار 6 ارائه شده است. در این گام28 مقایسه زوجی بر اساس اشتغال‌زایی انجام گرفته است. روش محاسبه بردار ویژه مطابق قبل انجام شده است.

 

جدول 8- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس اشتغال‌زایی

	آبیاری تحت فشار	احداث باغ و مراتع	برقی کردن چاه‌ها	پرورش طیور	آبخیزداری	صنایع تبدیلی	شیلات و آبزیان	گلخانه	میانگین هندسی	بردار ویژه
آبیاری تحت فشار	1	623/0	689/1	214/0	851/0	152/0	241/0	688/0	514/0	051/0
احداث باغ و مراتع	605/1	1	020/4	136/1	833/0	210/0	557/0	356/1	996/0	099/0
برقی کردن چاه‌ها	592/0	249/0	1	204/0	839/0	156/0	235/0	625/0	393/0	039/0
پرورش طیور	669/4	880/0	914/4	1	371/2	641/0	052/1	311/1	597/1	159/0
آبخیزداری	175/1	191/1	191/1	422/0	1	239/0	285/0	606/0	643/0	064/0
صنایع تبدیلی	592/6	759/4	429/6	561/1	178/4	1	873/3	186/4	476/3	346/0
شیلات و آبزیان	143/4	796/1	263/4	950/0	510/3	258/0	1	253/2	674/1	167/0
گلخانه	453/1	738/0	763/0	763/0	650/1	239/0	444/0	1	758/0	075/0
جمع	050/10

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

براساس بردار ویژه و برای معیار اشتغال‌زایی اطلاعات زیر حاصل گردید:

• صنایع تبدیلی بطور بسیار روشنی با وزن 346/0 از بیشترین اولویت برخوردار است.
• شیلات و آبزیان با وزن نرمال 167/0 در اولویت دوم و پرورش طیور با وزن نرمال 159/0 در اولویت سوم قرار دارند.
• سایر شاخص‌ها وزنی کمتر از 1/0 دارند. در این میان برقی‌کردن چاه‌ها با وزن 039/0 از کمترین اولویت برخوردار است.

ضریب سازگاری مقایسه‌های انجام‌شده 03/0 بدست آمده که چون کوچکتر از 1/0 می‌باشد، بنابراین می‌توان به مقایسه‌های انجام‌شده اطمینان کرد.

 

 

نمودار6- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس اشتغال‌زایی

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

4-2-2-4- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس افزایش ظرفیت تولید

محاسبات انجام‌شده برای تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس افزایش ظرفیت تولیددر جدول 9 و نمودار 7 ارائه شده است. در این گام 28 مقایسه زوجی بر اساس افزایش ظرفیت تولید انجام گرفته است. روش محاسبه بردار ویژه مطابق قبل انجام شده است.

 

جدول 9- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس افزایش ظرفیت تولید

	آبیاری تحت فشار	احداث باغ و مراتع	برقی کردن چاه‌ها	پرورش طیور	آبخیزداری	صنایع تبدیلی	شیلات و آبزیان	گلخانه	میانگین هندسی	بردار ویژه
آبیاری تحت فشار	1	088/1	862/1	539/0	272/1	266/1	720/0	009/1	031/1	128/0
احداث باغ و مراتع	919/0	1	000/1	696/0	871/0	118/1	463/1	431/1	034/1	129/0
برقی کردن چاه‌ها	537/0	000/1	1	676/0	812/0	919/0	624/0	741/0	771/0	096/0
پرورش طیور	855/1	437/1	479/1	1	439/1	108/1	311/1	512/1	371/1	170/0
آبخیزداری	786/0	232/1	232/1	695/0	1	540/0	781/0	807/0	854/0	106/0
صنایع تبدیلی	790/0	894/0	088/1	930/0	851/1	1	808/0	079/1	014/1	126/0
شیلات و آبزیان	389/1	683/0	602/1	763/0	281/1	237/1	1	374/1	123/1	140/0
گلخانه	992/0	699/0	661/0	661/0	240/1	927/0	728/0	1	842/0	105/0
جمع	022/8

منبع: یافته‌های پژوهشگر

براساس بردار ویژه وبرای معیار افزایش ظرفیت تولید اطلاعات زیر حاصل گردید:

• پرورش طیور با وزن 170/0 از بیشترین اولویت برخوردار است.
• شیلات و آبزیان با وزن نرمال 140/0 در اولویت دوم قرار دارد.
• احداث باغ و مراتع، آبیاری تحت فشار و صنایع تبدیلی با وزن تقریباً مشابه در اولویت سوم تا پنجم قرار دارند.
• آبخیزداری و گلخانه نیز با وزن نرمال تقریباً مشابه در اولویت‌های بعدی قرار دارند.
• در اینجا نیز برقی‌کردن چاه‌ها با وزن 096/0 از کمترین اولویت برخوردار است.

ضریب سازگاری مقایسه‌های انجام‌شده نیز 01/0 بدست آمده است که چون کوچکتر از 1/0 می‌باشد می‌توان به مقایسه‌های انجام‌شده اطمینان کرد.

 

 

نمودار7- تعیین اولویت گزینه‌ها بر اساس ظرفیت تولید

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

4-2-3- اولویت نهائی گزینه‌ها

4-2-3-1- محاسبه اولویت‌های نهایی گزینه‌ها بر اساس مجموع معیارها

امتیاز نهایی هر گزینه، از مجموع حاصلضرب اولویت آن گزینه براساس معیارهای مختلف در اولویت آن معیارها بدست می‌آید که در جدول 10 و نمودار 8 آورده شده است.

 

 

 

 

 

جدول 10- تعیین اولویت نهائی گزینه‌هایسرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی

معیارها	دوره بازگشت سرمایه	نرخ بازده سرمایه	اشتغال‌زایی	افزایش ظرفیت تولید	وزن نهائی
وزن معیارها	404/0	192/0	168/0	236/0	1
آبیاری تحت فشار	154/0	134/0	051/0	128/0	127/0
احداث باغ ومراتع	143/0	163/0	099/0	129/0	136/0
برقی‌کردن چاه‌ها	132/0	133/0	039/0	096/0	108/0
پرورش طیور	103/0	105/0	159/0	170/0	129/0
آبخیزداری	161/0	187/0	064/0	106/0	137/0
صنایع تبدیلی	135/0	122/0	346/0	126/0	166/
شیلات وآبزیان	097/0	075/0	167/0	140/0	114/0
گلخانه	076/0	082/0	075/0	105/0	084/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

 

نمودار8- تعیین اولویت گزینه‌های سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

5- نتیجه‌گیری و پیشنهادها

سرمایه‌گذاری بعنوان یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی هر کشور به شمار می‌رود. از میان زمینه‌های سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی، سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است. هدف این مطالعه، اولویت‌بندی اقتصادی سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران است. بدین منظور، در گام نخست،4 معیار اصلی انتخاب شدند که شامل دوره بازگشت سرمایه، نرخ بازده سرمایه، اشتغال‌زایی و افزایش ظرفیت تولید می‌باشند. سپس از این معیارها برای اولویت‌بندی 8 گزینه سرمایه‌گذاریدر بخش کشاورزی استان مازندران استفاده گردید که شامل آبیاری تحت فشار، احداث باغ و مراتع، برقی‌کردن چاه‌ها، پرورش طیور، آبخیزداری، صنایع تبدیلی، شیلات و آبزیان، و گلخانه می‌باشد.

بر اساس نتایج بدست‌آمده از این مطالعه، معیار دوره بازگشت سرمایه با وزن نرمال‌شده 373/0 از بیشترین اولویت برخوردار شد و بعد از آن افزایش ظرفیت تولید با وزن 259/0‌، نرخ بازده سرمایه با وزن 189/0 و اشتغال‌زایی با وزن 180/0 در اولویت‌های بعدی قرار گرفتند.

همچنین یافته‌ها نشان داد که در معیار دوره بازگشت سرمایه ونرخ بازده سرمایه، گزینه‌هایی که نیازی به کارگروهی ندارند و تعداد کمتری دراین فعالیت‌ها شاغلند در اولویت قرار گرفتند وبرعکس در معیارهای اشتغال‌زایی و افزایش ظرفیت تولید، اولویت با گزینه‌هایی است که به صورت جمعی فعالیت می‌کنند؛ مانند صنایع تبدیلی و پرورش طیور وشیلات و آبزیان.

درنهایت، وزن نهایی هر گزینه در یک فرایند سلسله‌مراتبی از مجموع حاصلضرب اهمیت معیارها در وزن گزینه‌ها بدست آمد که بر اساس محاسبات نهایی، صنایع تبدیلی با وزن 166/0 اولویت اول در سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی استان را به خود اختصاص داد و بعد از آن به ترتیب آبخیزداری، احداث باغ و مراتع، پرورش طیور، آبیاری تحت فشار، شیلات و آبزیان، برقی‌کردن چاه‌ها و در انتها هم گلخانه در اولویت دوم تا هشتم قرار گرفتند. بدین‌ترتیب نتایج بدست‌آمده، فرضیه پژوهش را که ارجحیت ساخت وتکمیل زیرساخت‌های مجتمع‌های تولیدی (صنایع تبدیلی) را نشان می‌داد به اثبات رساند.

در خاتمه جهت افزایش سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان مازندران پیشنهادهای ذیل ارائه می‌گردد:

• تسهیل جریان ورود اعتبارات به بخش کشاورزی و تأثیر سیاست‌های مالی دولت بر فعالیت‌های بخش خصوصی مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گیرد.
• با تأمین منابع مالی مورد نیاز سرمایه‌گذاران از طریق گسترش بازارهای مالی و سهام و نیز گسترش شرکت‌های سرمایه‌گذاری فعال، اتکاء سرمایه‌گذاران به منابع مالی بانک‌ها کاهش یابد.
• سیاست اصلاح و توسعه بخش مالی در اولویت اهداف کشور در حوزه کشاورزی قرار بگیرد. چرا که اعمال این سیاست باعث افزایش سهم سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی می‌گردد.

 

 

 

 

1- گروه  اقتصاد کشاورزی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران. نویسنده مسئول     [e-mail]          

2- گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.  [e-mail]

3- گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.    [e-mail]

4- گروه  اقتصاد کشاورزی مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی اقتصاد کشاورزی و توسعه روستائی، تهران، ایران.   [e-mail]

 

1. Investment
2. Financial Economics
3. Globalization
4. Developed countries
5. Foreign direct investment
6. Efficiency
7. Exchange costs
8. Value added production
9. Gross Domestic Product
10. Parichatnon
11. Frija and Telleria
12. External factor
13. Laurenceson
14. Internal factor
15. Analysis Hierarchical Process
16. Return of capital
17. Capital return rate
18. Eigenvector
19. Anderson
20. Gonzalez-Vega and Graham
21. Modigliani and Miller
22. Tobin
23. Multi-Objective Decision Models
24. Multi-Criteria Decision Models
25. Technique for Order of Preference by Similarity to Ideal Solution
26. ELimination Et Choice Translating REality
27. Pair Comparison Method
28. Maru
29. Kandalintsev
30. Classic Investment Theory
31. The real solution approach
32. Ross
33. Experimental Data
34. Marshallian Inefficiency Hypothesis
35. Grekova
36. Hierarchical Modeling Linear
37. Parent Companies
38. Gschwandtner
39. Public Investment
40. Research and Development
41. Temple
42. Production risk
43. Technical efficiency
44. Production diversity
45. Organic Agriculture
46. Just and Pop
47. Blažková
48. Foreign Investmen
49. Elasticity
50. Auto Regressive Distributed Lag
51. Real interest rate
52. Total Factor Productivity
53. Tornqvist-Theil Index
54. Almon Delay Method
55. Generalized Method of Moments
56. Minimal Squares Method
57. Logarithmic Least Squares Method
58. Special Vector Method
59. Approximate Methods
60. Average Geometric Method
61. Delphi technique
62. Unweighted super matrix
63. Senyolo
64. Identify the main criteria
65. The period of return on capital
66. Employment
67. Capital return rate
68. Increase production capacity
69. Identify options
70. Set general priorities
71. Normalize
72. Weighted average
73. Schut
74. Compatibility test
75. Compatibility ratios
76. Guesmi
77. Weighted Sum Vector
78. Relative weight
79. Compatibility Vector
80. Compatibility Index
81. Random Index
82. Saaty
83. Compatibility ratio
84. Ma
85. Eigenvector Vector

مراجع

• بیگدلی، محمد، تقوی، مهدی، اسماعیل‌زاده، علی و دامن‌کشیده، مرجان (1398)، آزﻣﻮﻥ ﺗﺠﺮﺑﯽ تأثیر ﺭﯾﺴﮏ ﻓﻀﺎﯼﮐﺴﺐ ﻭ ﮐﺎﺭ ﺑﺮ ﺭﺍﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺭﯾﺴﮏ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﯼ ﻭ عملکرد مالی در صنعت بانکداری ایران، فصلنامه اقتصاد مالی، 13(48): 1-36.
• پورافضل، مصطفی، عمانی، احمدرضا و محمدزاده، سعید (1391)، ضرورت سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی به منظور دست‌یافتن به توسعه پایدار کشاورزی،اولین همایش ملی توسعه پایدار کشاورزی و محیط زیست سالم، همدان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان.
• توکلی، مرتضی، فاضل‌نیا، غریب و گنجعلی، علی‌اکبر (1388)، کاربرد فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی در تعیین اولویت بخش‌های اقتصاد (مطالعه موردی شهرستان نیشابور). فصلنامه روستا و توسعه، 12(4): 77-98.
• جهانگرد، اسفندیار، دانشمند، آرین، پناهی، سامان و نیک‌بین، بهنام (1396)، اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر رشد اقتصادی ایران: بسط مدل پاجولا، فصلنامه اقتصاد مالی، 11(40): 95-116.
• خاکسار آستانه، حمیده و کرباسی، علیرضا(1389)، بررسی سرمایه‌گذاری در تحقیقات و ترویج کشاورزی ایران، فصلنامهاقتصاد و توسعه کشاورزی، 24(1): 42-48.
• درویش‌متولی، محمدحسین، سالاریه، مهدی و قدیری‌جوان، حسام‌الدین (1391)، شناسایی و رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر جذب سرمایه‌گذار در حوزه‌های اقتصادی و صنعتی شهرستان فیروزکوه‌ با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چند شاخصه AHP، فصلنامه پژوهشگر (مدیریت)،25: 75-90.
• سلطانی، سحر،علیشاهی،مژگان و بهرامی مهنه،فهیمه (1386)، مطالعه وضعیت سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی ایران و راه‌های افزایش آن،ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران، مشهد، انجمن اقتصاد کشاورزی ایران، دانشگاه فردوسی مشهد.
• شاکری، عباس و سلیمی، فریدون (1385)، عوامل مؤثر بر جذب سرمایه‌گذاری در منطقه آزاد چابهار و اولویت‌بندی‌های آنها با استفاده از تکنیک ریاضی AHP. پژوهشنامه اقتصادی، 20: 95-130.
• شاکری، عباس و موسوی، میرحسین (1382). بررسی عوامل موثر بر سرمایه‌گذاری خصوصی و دولتی در بخش کشاورزی، فصلنامهاقتصاد کشاورزی و توسعه، 11(43): 89-115.
• شعبانی کوشالشاهی، زینب، طهرانچیان، امیرمنصور و مجاوریان، سید مجتبی (1394)، تأثیر سیاست‌های پولی بر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در زیربخش‌های کشاورزی ایران، فصلنامهرشد و توسعه اقتصاد روستایی و کشاورزی، 1(2): 13-24.
• شکری، الهام، شاهنوشی، ناصر، محمدزاده، رؤیا و آذرین‌فر، یداله (1388)، عامل‌های مؤثر بر سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی ایران،فصلنامه تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 1(2): 107–
• صامتی، مجید و فرامرزپور، بیتا (1383)، بررسی موانع سرمایه‌گذاری خصوصی در بخش کشاورزی ایران، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، 12(45): 91-112.
• طرهانی، فرزاد، معبودی، حامد، (1396)، ارایه الگویی برای رتبه‌بندی طرح‌های سرمایه‌گذاری با استفاده از الگوی ترکیبی تحلیل سلسله‌مراتبی دلفی‌فازی-ویکور (FDAHP- VIKOR)مطالعه موردی: صندوق حمایت از توسعه فن‌آوری، فصلنامه بهبود مدیریت، 11(2): 85-118.
• علیزاده، صدیقه، شهیکی‌تاش، محمدنبی و روشن، رضا (1399)، مقایسه تطبیقی الگو‌های قیمت‌گذاری دارایی سرمایه‌ای مبتنی بر مصرف در بازار سرمایه ایران(رویکرد رگرسیون دو مرحله‌ای فاما و مکبث)،فصلنامهاقتصاد مالی، 14(50): 63-90.
• علی‌نژادساروکلائی، مهدی و علی‌نیا اسبوکلائی، طیبه (1398)، رتبه‌بندی شرکت‌های پتروشیمی، داروئی و خودروئی در بازار سرمایه ایرانبا استفاده از روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره، فصلنامه اقتصاد مالی، 13(49): 237-256.
• فرمان‌آرا، وحید (1397)، بررسی رابطه بین اطلاعات نامتقارن و اختیارات مدیریتی با تأمین مالی و سرمایه‌گذاری در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران، فصلنامهاقتصاد مالی، 12(43): 209-232.
• فرمان‌آرا، وحید، کمیجانی، اکبر، فرزین‌وش، اسداله و غفاری، فرهاد (1398)،نقش بازار سرمایه در تأمین مالی و رشد اقتصادی (مطالعه موردی ایران و منتخبی از کشورهای در حال توسعه)، فصلنامه اقتصاد مالی، 13(47): 19-38.
• قدسی‌پور، حسن (1398)، فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)، انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
• کردی، عبدالرحیم و خداپرست مشهدی، مهدی (1395)، تأثیر فساد بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشورهای درحال توسعه،فصلنامه اقتصاد مالی، 10(36): 33-50.
• محمودی، ابوالفضل و رسول‌زاده، نسرین (1395)، تعیین اولویت‌های سرمایه‌گذاری در بخش زراعت استان قزوین به روش تجزیه‌و‌تحلیل سلسله‌مراتبی، فصلنامه تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 8(30): 1-16.
• مهرگان، نادر و فرجی، ابراهیم (1392)، تخمین دورۀ زمانی بازده سرمایه‌گذاری بخش کشاورزی ایران،فصلنامه تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، 3(44): 513-521.
• نعمتی، علی، باغانی، علی، امام‌وردی، قدرت‌اله، دارابی، رؤیا و نوراله‌زاده، نوروز (1398)، بررسی اثر ساختار سرمایه‌ بر سودآوری شرکت‌های کشورهای جنوب شرق آسیا (بر اساس رویکرد رگرسیون پنل آستانه‌ای)، فصلنامه اقتصاد مالی، 13(46): 73-94.
• هوشمند، محمود، هاشم نیا، محمد، عبداللهی، زهرا و اسکندری‌پور، زهره (1393)، عوامل مؤثر بر سرمایه‌گذاری خصوصی در بخش کشاورزی ایران،فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، 3(11): 239-255.
• Anderson, .R. (2010). Systematic Reviews of Economic Evaluation: Utility or Futility.Journal of Health Econ. 19 (3):64-350.
• Blažková, I., & Dvouletý, O. (2019). Investigating the differences in entrepreneurial success through the firm-specific factors: Microeconomic evidence from the Czech food industry. Journal of Entrepreneurship in Emerging Economies, 11(2): 154-176.
• Frija, A., & Telleria, R. (2016). Country-Level Bio-Economic Modeling of Agricultural Technologies to Enhance Wheat-Based Systems Productivity in the Dry Areas. Sustainable Agriculture Research, 52(11): 146-181.
• Gonzalez-Vega,C. and Graham,D. (1995). State-Owned Agricultural Development Banks. Journal of Economics and Sociology Occasional, 22(45): 104-141.
• Grekova, K., Calantone, R. J., Bremmers, H. J., Trienekens, J. H., & Omta, S. W. F. (2016). How environmental collaboration with suppliers and customers influences firm performance: evidence from Dutch food and beverage processors. Journal of cleaner production, 112(23): 1861-1871.
• Gschwandtner, A., & Hirsch, S. (2018). What drives firm profitability? A comparison of the US and EU food processing industry. The Manchester School, 86(3): 390-416.
• Guesmi, B., Serra, T., Radwan, A., & Gil, J. M. (2018). Efficiency of Egyptianorganicagriculture:alocalmaximumlikelihood approach. Agribusiness, 34(2): 441-455.
• Kandalintsev, V. G. (2015). Investment in developing countries: challenges to the agriculture and energy sectors. Восточная аналитика, 46(5): 150-164.
• Laurenceson, J., Burke, P. F., & Wei, E. (2015). The Australian public's preferences over foreign investment in agriculture. Agenda: A Journal of Policy Analysis and Reform, 22(1): 45-79.
• Ma, W., Renwick, A., Yuan, P., & Ratna, N. (2018). Agricultural cooperative membership and technical efficiency of apple farmers in China: An analysis accounting for selectivity bias. Food Policy, 81(6): 122-132.
• Maru, Y., Sparrow, A., Stirzaker, R., & Davies, J. (2018). Integrated agricultural research for development (IAR4D) from a theory of change perspective. Agricultural Systems, 165(12): 310-320.
• Parichatnon, S., Maichum, K., & Peng, K. C. (2018). Measuring technical efficiency of Thai rubber production using the three-stage data envelopment analysis. Agricultural Economics, 64(5): 227-240.
• Ross, R. B., Pandey, V., & Ross, K. L. (2015). Sustainability and strategy in US agri-food firms: An assessment of current practices. International Food and Agribusiness Management Review, 18(3): 17-47.
• Schut, M., Cadilhon, J. J., Misiko, M., & Dror, I. (2018). Do mature innovation platforms make a difference in agricultural research for development: A meta-analysis of case studies. Experimental Agriculture, 54(1): 96-119.
• Senyolo, M. P., Long, T. B., Blok, V., & Omta, O. (2018). How the characteristics of innovations impact their adoption: An exploration of climate-smart agricultural innovations in South Africa. Journal of Cleaner Production, 172(19): 825-840.
• L.Saaty (1980). The Analytic Heirarchy Process (AHP). McGraw Hill, New York.
• Temple, L., Barret, D., Blundo Canto, G., Dabat, M. H., Devaux-Spatarakis, A., Faure, G., ... & Triomphe, B. (2018). Assessing impacts of agricultural research for development: A systemic model focusing on outcomes. Research Evaluation, 27(2): 157-170.

یادداشت‌ها