بررسی ارتباط سوگیری شناختی در رفتار سرمایه گذاران با واسطه نوسانات قیمت سهام Studying the cognitive bias in investors' behavior for stock price fluctuations

اقتصاد مالی

دوره 15، شماره 56، آبان 1400، صفحه 303-320   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/fed.2021.687880

نویسندگان

بهزاد سعادت زاده حصار¹؛ رسول عبدی^{* 2}؛ حیدر محمدزاده سالطه^{* 3}؛ محمد نریمانی^{* 4}

¹، گروه حسابداری، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران

²گروه حسابداری، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.

³گروه حسابداری، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران

⁴استاد ممتاز، عضو هیئت علمی گروه روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی ارتباط سوگیری شناختی در رفتار سرمایه گذاران با واسطه نوسانات قیمت سهام در بورس اوراق بهادار تهران انجام گردید. روش پژوهش توصیفی ـ همبستگی از نوع تحلیل مسیر است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه سرمایه­گذاران شرکت­های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران در نظر گرفته شد که به روش نمونه گیری دردسترس- اتفاقی 384 نفر انتخاب شد. جهت تعیین حجم نمونه در پژوهش حاضر از جدول مورگان استفاده شد. ابزارهای اندازه­گیری نیز شامل پرسشنامه­های محقق ساخته بوده­اند که پس از طراحی و اعتبارسنجی روایی و پایایی آن توسط اساتید و روش­های آماری مورد ارزیابی قرار گرفت. به ‌منظور شناسایی و مقایسه شدت و جهت تأثیر مؤلفه‌های سوگیری شناختی، ضرایب بتا نیز محاسبه‌ شد. در بررسی روابط میانجی متغیرهای تحقیق نتایج نشان داد که بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان کم با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (35/0) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. و همچنین بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان زیاد با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (30/0-) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. بنابراین می توان ادعا نمود که سوگیری های شناخی تحت شرایط نوسان کم کاهش یافته و در نتیجه در رفتار سرمایه گذاران کمتر تحت تاثیر سوگیری های شناختی قرار می گیرد. از طرفی سوگیری در شرایط نوسان زیاد نیز بر رفتار سرمایه گذاران تاثیر منفی داشته و اشتباهات را بالا می برد.
Studying the cognitive bias in investors' behavior for stock price fluctuations

    
B. Saadatzadeh Hesar
Rasool Abdi 
Heydar Mohammadzadeh 
Mohammad Narimani

  This research aims at studying the cognitive bias in investors' behavior for stock price fluctuations in Tehran Stock Exchange. The methodology of this research was descriptive-correlational and path-analysis. The statistical population of this research was all the listed investors in Tehran Stock Exchange out of which, 384 people were selected by the convenient sampling method.  Morgan table was used in this research to determine the sample volume. The measurement tools were the researcher-made questionnaires whose validity and reliability was confirmed after design and evaluation by professors and statistical methods. In addition, the beta coefficient was calculated to identify and compare the intensity and effect of cognitive bias components. The results of studying the mediating relationships of research variables showed the positive and significant relationship in 0.001 level between the cognitive bias and investors' behavior under low fluctuations with path coefficient (indirect) (0.35). In addition, there was a positive and significant relationship between the cognitive bias and investors' behavior under the high fluctuations with path coefficient (indirect) (-0.30) in 0.001 level.  Therefore, it can be claimed that the cognitive bias reduced under the low fluctuations. As a result, the investors' behaviors were less influenced by the cognitive bias. On the other hand, the high fluctuations negatively influenced the investors' behavior and increased the errors. 
 

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: سوگیری شناختی؛ رفتار؛ سرمایه گذاران؛ نوسانات قیمت؛ بورس اوراق بهادار. طبقه بندی JEL : G41؛ G40؛ E32؛ E44

اصل مقاله

بررسی ارتباط سوگیری شناختی در رفتار سرمایه گذاران

با واسطه نوسانات قیمت سهام

 

بهزاد سعادت زاده حصار

تاریخ دریافت: 05/04/1400            تاریخ پذیرش: 08/06/1400

[1]

رسول عبدی[2]

حیدر محمدزاده سالطه[3]

محمد نریمانی[4]

 

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی ارتباط سوگیری شناختی در رفتار سرمایه گذاران با واسطه نوسانات قیمت سهام در بورس اوراق بهادار تهران انجام گردید. روش پژوهش توصیفی ـ همبستگی از نوع تحلیل مسیر است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه سرمایه­گذاران شرکت­های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران در نظر گرفته شد که به روش نمونه گیری دردسترس- اتفاقی 384 نفر انتخاب شد. جهت تعیین حجم نمونه در پژوهش حاضر از جدول مورگان استفاده شد. ابزارهای اندازه­گیری نیز شامل پرسشنامه­های محقق ساخته بوده­اند که پس از طراحی و اعتبارسنجی روایی و پایایی آن توسط اساتید و روش­های آماری مورد ارزیابی قرار گرفت. به ‌منظور شناسایی و مقایسه شدت و جهت تأثیر مؤلفه‌های سوگیری شناختی، ضرایب بتا نیز محاسبه‌ شد. در بررسی روابط میانجی متغیرهای تحقیق نتایج نشان داد که بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان کم با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (35/0) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. و همچنین بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان زیاد با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (30/0-) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. بنابراین می توان ادعا نمود که سوگیری های شناخی تحت شرایط نوسان کم کاهش یافته و در نتیجه در رفتار سرمایه گذاران کمتر تحت تاثیر سوگیری های شناختی قرار می گیرد. از طرفی سوگیری در شرایط نوسان زیاد نیز بر رفتار سرمایه گذاران تاثیر منفی داشته و اشتباهات را بالا می برد.

 

واژه‌های کلیدی: سوگیری شناختی، رفتار، سرمایه گذاران، نوسانات قیمت، بورس اوراق بهادار.

طبقه بندی JEL : G41، G40، E32، E44

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1- مقدمه

بورس اوراق بهادار عمده­ترین راه تجهیز و تخصیص بهینه سرمایه در کشور است. شناخت این بازار و عناصر و ارتباطات موجود در آن یکی از عوامل مهم توسعه بازار سرمایه محسوب  می­گردد. یکی از عناصر مهم این بازار سرمایه­گذاران هستند. از آنجا که جذب سرمایه­ها و پس­اندازهای کوچک و هدایت آنها به سمت توسعه شرکت­ها از اهمیت بالایی برخوردار است، شناخت رفتار تأمین­کنندگان منابع مالی و عوامل مؤثر برتصمیم­های اقتصادی آنها همواره موضوعی چالش برانگیز برای محافل دانشگاهی و حتی خود مشارکت­کنندگان در بازار بوده است. به طور کلی سرمایه­گذاران هنگام تصمیم­گیری در بورس اوراق بهادار با توجه به 2 عامل ریسک و بازده عمل می­کنند (خادمی و قاضی زاده، 1386).

در طول دهه­های اخیر، حوزه مالی وارد دوران فکری جدیدی شده است که برخی مفروضات اقتصاد و مالی مدرن را مورد انتقاد قرار می­دهد. یکی از این مفروضات منطقی بودن سرمایه­گذاران است که به طور جدی به چالش کشیده شده و مطالعات متعددی به بررسی این موضوع اختصاص یافته­اند. امروزه این موضوع قوت گرفته که قیمت­ها بیشتر توسط نگرش­ها و فاکتورهای روانی تعیین می­شوند تا متغیرهای بنیادی و بنابراین مطالعه روانشناسی بازار اهمیت بیشتری پیدا کرده است. بر این اساس شاید هیچ موضوعی در ادبیات مالی اخیر بحث برانگیزتر از این سوال نباشد که آیا سرمایه­گذاران در تعیین قیمت سهام منطقی عمل می­کنند یا خیر؟ در الگوی اقتصاد مالی سنتی فرض می­شود که تصمیم­گیرندگان کاملا "عقلایی عمل کرده و همیشه به دنبال بیشینه کردن مطلوبیت مورد انتظار هستند. به عبارت دیگر، دو پایه اصلی در پارادایم سنتی مالی، عقلانیت کامل عوامل و تصمیم­گیری­های مبتنی بر بیشینه­سازی مطلوبیت مورد انتظار است. در حالیکه در مالی رفتاری عنوان می­شود که برخی پدیده­های مالی را می­توان با به کارگیری مدل­هایی که در آنها برخی عوامل موجود در اقتصاد کاملا "عقلایی نیستند، درک کرد. بسیاری از پژوهشگران اعتقاد دارند که همه سرمایه­گذاران از اطلاعات دریافت شده برداشت یکسان نداشته و نسبت به روندها واکنش یکسانی نشان نمی­دهند. در نتیجه تصمیمات آنها همیشه مطابق با تئوری­های اقتصادی نمی­باشد. مطالعات رفتاری به بررسی این مساله به شیو های واقعی­تر می­پردازد. شرایط مبهم آتی و اشتباهات شناختی که در روانشناسی انسان ریشه دارد، باعث می­شود سرمایه­گذاران در شکل­گیری انتظارات، تصمیم­گیری و قضاوت اشتباهات سیستماتیک داشته و با سوگیری­های شناختی  مواجه شوند. سوگیری­های شناختی عبارتند از نوعی آسیب­پذیری شناختی در پردازش اطلاعات. واژه سوگیری به معنی جانبداری و به عنوان منحنی نقص در ادراک، قضاوت و یا سایر فعالیت­های شناختی ناشی از ندیدن و غفلت از بعضی جوانب به سود بعضی جوانب دیگر تعریف شده است. (خرازی، 1383)

از سوی دیگر اعضای بازار سرمایه هرروز مقادیر زیادی اخبار یا علائم اطلاعاتی، نظیر اعلام سود دریافت می­کنند. پردازش این اطلاعات مستلزم قضاوت دربارة کیفیت آن­ها است. حال اگر سرمایه­گذاران دربارة وضعیت آتی شرکت­ها و اقتصاد ابهام داشته باشند یا دربارة جریان­های نقد آتی شرکت­ها اطلاعات کافی نداشته باشند، پردازش این علائم اطلاعاتی و واکنش به آن­ها به دلیل وجود عدم اطمینان، با دشواری همراه خواهد بود. به طور کلی، سرمایه­گذاران غیرمنطقی با افزایش قیمت ، سهام بیشتری را خریداری می­کنند، در حالی که با کاهش قیمت ، سهام خود را می­فروشند بر این اساس، چنین رفتاری باعث می­شود قیمت سهام به دور از ارزش ذاتی بوده و قیمت بازار را بی­ثبات­تر می­کند. در این شرایط رفتار غیرمنطقی سرمایه­گذاران و قیمت دارایی­ها بر یکدیگر تأثیر خواهد گذاشت. رفتار غیرمنطقی سرمایه­گذاران باعث تغییر در قیمت دارایی و تغییر قیمت نیز به نوبه خود اعتقادات و شناخت سرمایه­گذاران را تحت تاثیر قرار می­دهد به عبارت دیگر، تعامل بین قیمت دارایی و شناخت سرمایه­گذاران یک فرآیند بازخورد مدور است ، که حباب قیمت دارایی را در چین ایجاد می کند ( چن^[i]،2019).

مطالعه فرایند تصمیم­­­­­­­گیری و ارزشیابی سهام توسط سرمایه­گذاران، ما را در تحلیل واقعیت­های بازارهای سرمایه و استثناهای تجربی موجود در نظریه­های رایج مالی توانا می­سازد. پژوهش حاضر نیز که در حوزه مالی رفتاری قرار دارد در تلاش است که بر مبنای نظریه­های روانشناسی، رفتار سرمایه­گذاران و واکنش­های افراطی آنان را در هنگام ارزشیابی سهام با توجه به سوگیری­های شناختی موجود مورد بررسی قرار دهد تا در صورت امکان بتوان دلایل قانع کننده­ای را برای وجود بعضی از پدیده­های غیرعادی در بازار سهام یافت. بنابراین در مباحث سرمایه­گذاری، نوع تصمیم­گیری سرمایه­گذاران و عوامل موثر بر تصمیم­گیری آن­ها بسیار حائز اهمیت است. سرمایه­گذاران به ‏هنگام سرمایه­گذاری تمامی جوانب را در نظر می­گیرند و عقلایی­ترین تصمیم را اتخاذ می­کنند. ولی در برخی مواقع عواملی باعث بروز رفتار ‏غیرعقلایی می­شود و نحوه تصمیم­گیری آن­ها را تحت تأثیر قرار می­دهد که ناشی از ناکارایی بازارهای مالی است و منجر به بروز سوگیری شناختی می­گردد. سوگیری­های شناختی بر پایه فعالیت­های ناخودآگاه ذهنی پردازش اطلاعات هستند که به صورت ذاتی در هر انسانی وجود دارند و انحراف­های قابل پیش بینی از عقلانیت ایجاد می­کنند. تصمیمات غیرمنطقی یا به طور کلی اشتباهاتی که در فرآیند تصمیمات سرمایه­گذاری انجام می­شود، منجر به شکاف بین بازده موردانتظار و بازده واقعی می­گردد. عوامل روان­شناختی در شناخت این اشتباهات و جلوگیری از تکرار آنها نقش بسزایی دارد. در این میان نتایج تحقیقات نشان می­دهد که شش متغیر: سود سهام، رشد سریع قیمت و سود، هدف سرمایه­گذاری مانند پس­انداز، سود معاملات، مدیریت سرمایه­گذاری و رشد بلندمدت در انتخاب سهام موثرند (پوتر^[ii]، 1971). لذا با توجه به متغیرهای تاثیرگذار بر روی تصمیم­گیری سرمایه­گذاران در این پژوهش به بررسی تاثیر مولفه­های سوگیری­شناختی در رفتار سرمایه­گذاران با واسطه نوسانات قیمت سهام پرداخته شده است.

 

ادبیات، مبانی نظری و پیشینه پژوهش

سرمایه­گذاری عبارت است از تبدیل وجوه عالی به یک یا چند نوع دارایی که برای مدتی در زمان آینده نگهداری خواهد شد (جونز^[iii]، 1985). از دیدگاه کلی سرمایه­گذاری به معنای مصرف پول­های در دسترس فعلی برای دستیابی به پول­های بیشتر در آینده است و این یعنی به تعویق انداختن مصرف فعلی برای دستیابی به امکان مصرف بیشتر در آینده (الکساندر^[iv]، 1998). سرمایه­گذاری­ها به دو شکل عمده واقعی و مالی تقسیم می­شوند. سرمایه­گذاری واقعی نوعی سرمایه­گذاری است که فرد با فدا کردن ارزشی در زمان حاضر، نوعی دارایی واقعی به دست می­آورد، خرید ملک یا آپارتمان نمونه­ای از این نوع سرمایه­گذاری است. در سرمایه­گذاری مالی، فرد در ازای فدا کردن ارزش حاضر، نوعی دارایی مالی که نتیجه آن معمولا جریانی از وجوه نقد است. به دست می­آورد (عبدالله­زاده، ۱۳۸۱). در اقتصادهای سنتی اکثر سرمایه­گذاری­ها از نوع واقعی بوده­اند، اما در اقتصادهای پیشرفته عمده سرمایه­گذاری­ها بر روی دارایی­های متمرکز صورت می­گیرد و توسعه مؤسسات سرمایه­گذاری مالی، راه را برای سرمایه­گذاری واقعی امکان پذیرتر می­کند. در واقع این دو شکل سرمایه­گذاری نه تنها در مقابل یکدیگر نیست بلکه مکمل هم نیز هستند (هاگن^[v]، ۱۹۹۰). در این تحقیق به طور معمول منظور از سرمایه­گذاری، شکل مالی آن است.

حوزه مالی با پیش­فرض­های خاصی گرایش به فعالیت دارد. یکی از مفروضاتی که مالی سنتی را تحت تأثیر قرار می­دهد منطق غالب است و موجب می­شود فرد همیشه زمانی که با یک تصمیم مواجه شده است، انتخاب مناسبی داشته باشد. بنابراین، اینکه مردم عقلانی عمل کنند و به طور طبیعی به دنبال به حداکثر رساندن مطلوبیت اقتصادی خود باشند، یک ادراک عمومی است. با این حال، ورنر دبونت^[vi]( 1995 ) در طرح پرداختن به قیمت اوراق بهادار و روانشناسی  سرمایه­گذاران، نشان داد که جنبه­های روانی که افراد را هنگام تصمیم­گیری برای سرمایه­گذاری تحت تأثیر قرار می­دهد، تقریباً به طور کامل توسط امور مالی سنتی مغفول مانده است. این امر نشانگر این است که امور مالی مدرن به طور کامل در پرداختن به همه عواملی که هنگام تصمیم­گیری فرد نقش ایفا می­کنند، خواه این تصمیمات در وضعیت سرمایه­گذاری عملی باشد یا نه، شکست خورده است.

کمدال و مونتگمری (1997) نشان دادند که فعالیت تصمیم­گیری فرد متأثر از احساسات، و همچنین محیط داخلی و خارجی اوست. اسلوویک^[vii] (2001) اظهار داشت: بسیاری از جنبه­های تجزیه و تحلیل سرمایه­گذاری ماهیتاً روانی خوانده می­شوند، بدیهی است که ارزیابی توانایی­های انسان برای یکپارچه­سازی اطلاعات به منظور قضاوت یا تصمیم­گیری یکی از این جنبه­ها است. بایستی اشاره کرد الگوهای تصمیم­گیری سرمایه­گذار صرفاً تصمیم­گیری شناختی نیستند، بلکه شامل مؤلفه­های روانی یا احساسی هستند و بنابراین این فرض که تمام سرمایه­گذاران منطقی هستند، صحیح نیست. به عنوان یک نتیجه، قابل قبول است که سرمایه­گذاران گاهی اوقات ممکن است به یک روش غیرمنطقی رفتار کنند و یا اجازه دهند "احساساتشان"در توانایی آنها در تصمیم­گیری تأثیر بگذارد.

موضوع شناخت یکی از مباحثی است که در قرن اخیر مورد توجه محققین زیادی قرار گرفته و در شاخه­های علمی مختلف نیز بر حسب نیاز مورد توجه بوده است. در فرایند تصمیم­گیری، مهم­ترین مرحله، شناخت و دریافت صحیح اطلاعات از پیرامون یک موضوع است. هر چه این شناخت به شکل بهتری انجام شود و کامل­تر باشد. بدیهی است در ادامه مراحل تصمیم­گیری کار به نحو بهتری دنبال می­شود و در غیر این صورت تصمیم­گیری پیامد مناسبی نخواهد داشت. تحقیقات محققین روانشناسی نشان می­دهد به علل مختلف، فرایند شناخت به درستی انجام نمی­شود. به همین علت مجموعه­ای از سوگیری­های شناختی که به معنای انحراف از واقعیت موضوعی است که مورد بررسی قرار گرفته، برشمرده شده­اند. انسان به حکم مبانی روان­شناختی در معرض و تیررس این سوگیری­هاست که واکنش­های او در مواجهه با پدیده­ها و تصمیماتی که باید اخذ شوند را تحت تأثیر قرار می­دهد. البته در شرایط مختلف این سوگیری­ها می­توانند کمتر یا بیشتر بروز یابند. بحث بر این است که اگر فرد خود را خارج از ماجرا احساس  می­کرد، شناخت و قضاوت دیگری داشت و اکنون که در شرایط خاص و در معرض سوگیری­ها قرار گرفته، قضاوت و شناخت وی تحت تاثیر قرار گرفته است (سعیدی و فرهانیان، 1391).

مطالعات مختلفی در زمینه انواع خطاهای ادراکی و چگونگی تأثیر این خطاها بر تصمیم­گیری مالی سرمایه­گذاران در بازارهای مالی انجام شده و به این نتیجه دست یافته­اند که تصمیمات سرمایه­گذاران تحت تأثیر چندین خطا قرار می­گیرد (ون^[viii]،  ۲۰۰۸). از شاخص­ترین محققان در این حوزه کانمن و تورسکی بودند که با مطرح نمودن تئوری انتظار، به بسط این دانش کمک چشم­گیری نمودند. همچنین اشنایدر، ویس، بودسکو و توماس محققانی بودند که با ارائه مقالات در زمینه مالی رفتاری نقش مهمی در مدیریت مالی ایفا نموده و سهم عظیمی جهت کمک به سرمایه­گذاران در اتخاذ تصمیمات مالی دارا می­باشند (فلاح پور و عبداللهی، ۱390).

تحقیقات گیلبوآ و اشمیدلر^[ix]) 1989(  بیانگر این مسئله می­باشد که سرمایه­گذاران هنگامی که با عدم اطمینان روبرو شوند به دنبال اقداماتی هستند که بتوانند تحت بدترین نتیجۀ ممکن، مطلوبیت مورد انتظار خود را حداکثر کنند. این حداکثرسازی مطلوبیت مورد انتظار به طور مؤثری تمایلی (سوگیری) بدبینانه در فرآیند قیمت­گذاری ایجاد می­کند که هر چه عدم اطمینان بیشتر شود، این سوگیری نیز افزایش می­یابد (بِرد و یئونگ^[x] ، 2012 ). این امکان وجود دارد که نه تنها عدم اطمینان، بلکه ماهیت آن نیز، بر واکنش سرمایه­گذار تأثیر می­گذارد؛ بنابراین تمایز قائل شدن بین انواع عدم اطمینان اهمیت دارد. برای مثال در شرایط نامساعد، زمانی که بازار سهام نوسان دارد (وجود عدم اطمینان در بازار) سرمایه­گذاران ممکن است برای ارزیابی وضعیت شرکت یا پرتفوی سهامشان، در وضعیت دشواری قرار بگیرند.

کاریوفایلاس و همکاران^[xi] (2017) پژوهشی تحت عنوان تعصب­های شناختی در رفتار سرمایه­گذاران تحت استرس در بورس اوراق بهادار لندن انجام دادند. در این پژوهش، پیامدهای ناشی از دو گونه تعصب شناختی نمایندگی و محافظه­کاری برای رفتار قیمت اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار لندن بررسی شده است. در یک چارچوب تک و چندعاملی، جنبه­های روند و سازگاری در نسبت­های عملکرد شرکتهای انگلستان بر اساس نظریه های مالی رفتاری با توجه به تعصبات شناختی مورد بررسی قرار می­گیرد. یافته­های بدست آمده از مدل چند عاملی تاثیر دو تعصب شناختی و روندی که سرمایه­گذاران در طول افق بلندمدت مشاهده می­کنند تایید شده است اما در مدل تک عاملی این اثر وجود ندارد.

بکر و چوی^[xii] (2016) در پژوهشی به بررسی تاثیر عوامل روانی در تصمیم­گیری سرمایه­گذاران در بازار سهام مالزی پرداختند. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بود و بین 200 سرمایه­گذار در مناطق دره کلانگ و پاهانگ بین سنین 60-18 سال که در معاملات بازار سهام مالزی مشارکت داشتند توزیع گردید. یافته­ها نشان داد خطاهای پیش اطمینانی، در دسترس بودن و محافظه­کاری اثرات قابل توجهی در تصمیم سرمایه­گذاران دارد. در حالی که رفتار توده­وار تاثیری در تصمیم­گیری سرمایه­گذاران ندارد.

رابین و همکاران^[xiii] (2011) در تحقیقی تحت عنوان مدلسازی رفتار سرمایه­گذاران، فاکتورهای معلومات، عواطف و احساسات سرمایه­گذار و تکنیک سرمایه­گذار، ارزش و قیمت سهام را بر رفتار سرمایه­گذار موثر شناخته شده­اند.

هایلی^[xiv] (2007) در مقاله­ای بیان کرد هیچ عامل دیگری بیشتر از بیزاری از زیان (ریسک) بر رفتار سرمایه­گذار اثر نمی­گذارد و شناخت زیان که به رفتار بهتر سرمایه­گذار منجر می­شود و بر مقدار بازدهی که بعدا سرمایه­گذار با آن روبرو می­شود اثر می­گذارد.

مایورال و وایلادو^[xv] )2012 ( در پژوهشی تحقیقات پیش از خود در زمینه تصمیم­های سرمایه­گذاری و به­ویژه در زمینه درک سرمایه­گذاران از ریسک را گسترش دادند. مطالعه آنها توضیح می­دهد که چگونه درک سرمایه­گذاران از ریسک بر پویایی بازارهای مالی اثرگذار بوده و تصمیمات مالی با فاکتورهای غیرمالی به هم گره خورده است.

به طور کلی، سرمایه­گذاران غیرمنطقی با افزایش قیمت، سهام بیشتری را خریداری می­کنند، در حالی که با کاهش قیمت، سهام خود را می­­فروشند بر این اساس، چنین رفتاری باعث می­شود قیمت سهام به دور از ارزش ذاتی بوده و قیمت بازار را بی­ثبات­تر می­کند. در این شرایط رفتار غیرمنطقی سرمایه­گذاران و قیمت دارایی­ها بر یکدیگر تأثیر خواهد گذاشت. رفتار غیرمنطقی سرمایه­گذاران باعث تغییر در قیمت دارایی و تغییر قیمت نیز به نوبه خود اعتقادات و شناخت سرمایه­گذاران را تحت تاثیر قرار می­دهد به عبارت دیگر، تعامل بین قیمت دارایی و شناخت سرمایه­گذاران یک فرآیند بازخورد مدور است، که حباب قیمت دارایی را در چین ایجاد می­کند (شن^[xvi]، 2019).

روش تحقیق

پژوهش حاضر از حیث هدف، کاربردی و از حیث روش گردآوری اطلاعات، از نوع تحقیقات توصیفی ـ همبستگی است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه سرمایه گذاران شرکتهای پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران در نظر گرفته شد که به روش نمونه گیری دردسترس-اتفاقی 384 نفر انتخاب شد. جهت تعیین حجم نمونه در پژوهش حاضر از جدول مورگان استفاده شد. ابزارهای اندازه­گیری نیز شامل پرسشنامه­های محقق ساخته بوده­اند که پس از طراحی و اعتبارسنجی روایی و پایایی آن توسط اساتید و روش­های آماری مورد ارزیابی قرار گرفت. جهت تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده از آماره های توصیفی و همچنین تحلیل مسیر استفاده به عمل آمد. نرم افزار مورد استفاده در تحقیق نیز SPSS 22  و LISREL 8.8 بوده است.

 

یافته های تحقیق

به منظور آشنایی با پاسخ­دهندگان، متغیرهای جمعیت شناختی آنان از قبیل: تحصیلات، سابقه فعالیت در بورس، جنسیت، و سن به تفصیل ارایه گردیده است. با توجه به نتایج 260 نفر(7/67 درصد) از افراد موجود در پژوهش مرد و 124 نفر(3/32 درصد) زن هستند. همچنین 9 نفر(3/2 درصد) از پاسخگویان دارای تحصیلات کاردانی و کمتر، 90 نفر (5/23 درصد) دارای تحصیلات کارشناسی، 233 نفر(8/60 درصد)0 دارای تحصیلات کارشناسی ارشد و 52 نفر(4/13 درصد) دارای تحصیلات دکتری هستند. از طرفی 53 نفر(8/13 درصد) در بازه سنی زیر 30 سال قرار دارند. همچنین 281 نفر(3/73 درصد) در بازه سنی 30 تا 40 سال، 32 نفر(3/8 درصد) در بازه سنی 40 تا 50 سال و 18 نفر(6/4 درصد) بیشتر از 50 سال سن دارند.

به لحاظ بررسی های سابقه فعالیت در بورس نیز از 384 نمونه انتخاب شده 122 نفر از پاسخ دهندگان (معادل 2/56 درصد) زیر 5سال، 70 نفر از پاسخ دهندگان بین 10-5 سال (معادل3/32 درصد)، 10 نفر از پاسخ دهندگان بین 15-11 سال(معادل6/4 درصد)، 5 نفر از پاسخ دهندگان بین 15-20 سال(معادل 3/2 درصد) و 10 نفر از پاسخ دهندگان بیشتر از 20سال(معادل 6/4)  دارای سابقه فعالیت در بورس در حوزه کاری خود می‌باشند. نتایج آمار توصیفی مربوط به سابقه فعالیت در بورس نشان می دهد بیشترین سابقه کار مربوط به زیر 5 سال در بین پاسخگویان است.

قبل از هر اقدامی بایستی آزمون نرمال بودن برای داده های جمع آوری شده را انجام داد تا در بررسی فرضیات از آزمون مناسب استفاده نمود. توزیع نرمال بدین معناست که توزیع متغیرها در دو طرف میانگین یکسان باشد به طوری که نمودار توزیع شکل زنگوله ای داشته باشد، اگر توزیع متغیرها نرمال نباشد، توزیع از حالت زنگوله ای خارج خواهد شد و به سمت چپ و یا راست میانگین متمایل می شود، زمانی که توزیع متغیرها نرمال است جهت آزمون فرضیات از آزمونهای پارامتریک استفاده میشود و در غیر این صورت آزمونهای ناپارامتریک مورد استفاده قرار می گیرد. جهت بررسی نرمال بودن از آزمون کلمو گروف اسمیرنف استفاده می شود.

 

جدول 1: نتایج آزمون کولموگروف- اسمیرنوف توزیع نرمال بودن متغیرها

متغیرهای پژوهش	آماره	سطح معناداری	نتیجه آزمون
سوگیری شناختی (SUG)	088/0	179/0	نرمال
نوسان قیمت کم (N.LOW)	097/0	088/0	نرمال
نوسان قیمت زیاد (N.FOL)	112/0	635/0	نرمال
رفتار سرمایه گذاران (BIH)	153/0	538/0	نرمال

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

همانطور که در جدول 1 مشخص است، سطح معناداری متغیرهای تحقیق  بیشتر از 05/0 محاسبه شده و نرمال بودن توزیع داده های متغیر ها را نشان می دهد. میتوان گفت که متغیرها از توزیع آماری نرمال پیروی می کنند.

 

 

جدول 2: بررسی رابطه بین سوگیری شناختی با نوسان قیمت و رفتار سرمایه گذاران در بورس با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون

رابطه متغیرها		رفتار سرمایه گذاران	نوسان قیمت کم	نوسان قیمت زیاد
سوگیری شناختی	ضریب همبستگی	535/0-	489/0	374/0-
	سطح معناداری	0001/0**	0001/0**	0001/0**
نوسان قیمت کم	ضریب همبستگی	532/0	1	-
	سطح معناداری	0001/0**	000/0	-
نوسان قیمت زیاد	ضریب همبستگی	611/0-	-	1
	سطح معناداری	0001/0**	-	000/0

* در سطح 05/0 معنادار است.                        ** در سطح 01/0 معنادار است.    تعداد= 384

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

نتایج آزمون همبستگی پیرسون در جدول(2) نشان داد که سوگیری شناختی با رفتار سرمایه گذاران رابطه منفی و معناداری در سطح 01/0 وجود دارد. همچنین بین سوگیری شناختی با نوسان کم رابطه مثبت و با نوسان زیاد رابطه منفی و معکوسی در سطح 01/0 وجود دارد.

برای پیش­بینی رفتار سرمایه گذاران بر اساس سوگیری شناختی در شرایط نوسان کم و زیاد از تحلیل مسیر استفاده شد. آزمون الگوی نظری پژوهش و برازش آن با داده های گردآوری شده، با روش بیشینه احتمال و با استفاده از نرم افزار Lisrel 8.8 در نمودار 2 الگوی آزمون شده پژوهش حاضر ارائه شده است.

 

 

نمودار 1: الگوی آزمون شده پژوهش (مقادیر استاندارد شده)

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

نمودار 2: الگوی آزمون شده پژوهش (مقادیر معناداری)

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

طبق اطلاعات مدل یابی معادلات ساختاری و تحلیل مسیر مندرج در نمودار 1 و 2، بین سوگیری شناختی و نوسان کم با ضریب مسیر (63/0) رایطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. بین سوگیری شناختی و نوسان زیاد با ضریب مسیر (49/0-) رایطه معکوس و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. همچنین بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران با ضریب مسیر (53/0-) رایطه معکوس و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. همچنین بین نوسان کم و رفتار سرمایه گذاران با ضریب مسیر (56/0) رایطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. بین نوسان زیاد و رفتار سرمایه گذاران با ضریب مسیر (61/0-) رایطه معکوس و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد.

از طرفی در بررسی روابط میانجی متغیرهای تحقیق نیز نتایج نشان داد که بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان کم با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (35/0) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. و همچنین بین سوگیری شناختی و رفتار سرمایه گذاران تحت شرایط نوسان زیاد با ضریب مسیر (غیر مستقیم) (30/0-) رابطه مثبت و معنی داری در سطح 001/0 وجود دارد. بنابراین می توان ادعا نمود که سوگیری تحت شرایط نوسان کم کاهش یافته و در نتیجه در رفتار سرمایه گذاران کمتر تحت تاثیر سوگیری های شناختی قرار می گیرد. از طرفی سوگیری در شرایط نوسان سهام زیاد باشد اعث افزایش سوگیری های شناختی شده و این مسئله نیز بر رفتار سرمایه گذاران تاثیر منفی داشته و اشتباهات را بالا می برد.

 

جدول 3: شاخص های برازش الگوی آزمون شده پژوهش

X2/d.f.	GFI	CFI	AGFI	PNFI	RMSEA
33/2	93/0	92/0	88/0	73/0	059/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

برای بررسی میزان برازش مدل آزمون شده از شاخص های معرفی شده توسط کلاین (2011) استفاده شد. این شاخص ها شامل X2/d.f که مقادیر کمتر از 9 قابل پذیرش هستند، شاخص نیکویی برازش (GFI)، شاخص برازش تطبیقی (CFI) که مقادیر بیشتر از 9/0 نشانگر برازش مناسب الگو هستند، شاخص نیکویی برازش تعدیل یافته (AGFI) که مقادیر بیشتر از 8/0 قابل قبول هستند، شاخص برازش ایجاز (PNFI) که مقادیر بیشتر از 6/0 نشانگر برازش مناسب الگوی هستند و مجذور میانگین مربعات خطای تقریب که مقادیر کمتر از 08/0 نشانگر  برازش مناسب الگوی هستند. در جددول 3 شاخص های برازش الگوی آزمون شده گزارش شده اند که با توجه به معیارهای مطرح شده، الگوی آزمون شده برازش مناسبی با داده های گردآوری شده دارد.

 

بحث و نتیجه گیری

مالی رفتاری، مطالعه چگونگی تفسیر افراد از اطلاعات برای اتخاذ تصمیمات سرمایه­گذاری آگاهانه می باشد. به عبارت دیگر مالی رفتاری به دنبال تاثیر فرآیندهای روان­شناختی در تصمیم­گیری است. هدف از پروراندن مفهوم مالی رفتاری، رفع و دفع سوگیری­های حاصل از تمایلات رفتاری سرمایه­گذاران است. سوگیری­های رفتاری سرمایه­گذاران به عنوان یک اشتباه سیتماتیک در قضاوت تعریف شده است که در مدل­های مالی رفتاری قابل حل و رفع می­باشد. تمایلات رفتاری حاصل از عواطف و خوی سرمایه­گذاران در قالب مدل­های رفتاری تعدیل و در نهایت زمینه انتخاب عقلانی در فرآیند اقتصادی را فراهم می­کند. در پژوهش حاضر به بررسی سوگیری­های شناختی در رفتارسرمایه­گذاران پرداخته شده است.  با توجه به نتایج بخش آمار توصیفی پژوهش، بیشتر نمونه مورد مطالعه و پاسخ دهنده به پرسشنامه تحقیق مردان بوده‌اند، گروه سنی بین 30 تا 40 سال بیشترین فراوانی سنی پاسخ­دهندگان را داشته­اند و بیشتر پاسخگویان مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد داشته­اند و از لحاظ سابقه فعالیت در بورس ، اکثریت نمونه آماری زیر 5 سال را تجربه کرده اند. همچنین میانگین نمرات تمامی متغیرهای موجود در پژوهش از مقدار عددی 3 ( حد وسط طیف لیکرت 1 تا 5) بیشتر محاسبه شده و این یعنی متغیرهای موجود در تحقیق دارای میانگین نمرات بالای حد متوسط 3 می باشد.

نتایج نشان داد که سوگیری­شناختی تحت شرایط نوسان­کم در رفتار سرمایه­گذاران تأثیر مثبت و معناداری دارد. بنابراین یافته های حاصل از تحقیق نشان می دهدکه فرضیه پژوهش مبنی بر اثرگذاری سوگیری شناختی تحت شرایط نوسان کم در رفتار سرمایه­گذاران تایید می شود. در نقطه مقابل سوگیری شناختی تحت شرایط نوسان زیاد نیز در رفتار سرمایه گذاران تأثیر منفی و معناداری دارد نتایج نشان داد که سوگیری شناختی تحت شرایط نوسان زیاد در رفتار سرمایه گذاران تأثیر معناداری دارد. بنابر یافته­های حاصل از تحقیق می­توان استنباط نمود که هر چه بر میزان نوسانات قیمت افزوده می­شود سوگیری­های شناختی نیز تحت تاثیر نوسانات تغییر می­یابد. که این مسئله به نوبه خود باعث افزایش رفتارهای غیرمنطقی و اشتباهات سرمایه­گذاران می­شود.

در تفسیر نتایج فرضیه­های تحقیق باید گفت سرمایه­گذارانی که سهام با نوسان بالا را جهت سرمایه­گذاری انتخاب می­نمایند، نوسانات سهام باعث افزایش سوگیری­ های شناختی می­گردد که این مسئله به نوبه خود باعث تاثیر در رفتار سرمایه­گذاران و درنتیجه کل بازار می­گردد. در تبیین این فرضیات می­توان استدلال نمود که با افزایش میزان نوسانات سهام یا حتی نوسانات کل بازار برخی مولفه­های سوگیری از جمله مولفه­های فوق افزایش یافته و باعث بروز رفتارهای دور از انتظار و غیرقابل پیش­بینی از طرف سرمایه­گذاران می­گردد.

یافته­های حاصل از تحقیق نشان می­دهدکه فرضیه پژوهش مبنی بر اثر گذاری سوگیری شناختی تحت شرایط نوسان زیاد در رفتار سرمایه گذاران تایید می­شود. نتیجه به دست آمده از این فرضیه با تحقیقات برد و یئونگ (2012)، کیم و نافسینگر ( 2008) و شن (2019) مبنی بر اینکه،   سرمایه­گذاران غیرمنطقی با افزایش قیمت ، سهام بیشتری را خریداری می­کنند ، در حالی که با کاهش قیمت، سهام خود را می فروشند بر این اساس­، چنین رفتاری باعث می شود قیمت سهام به دور از ارزش ذاتی بوده و قیمت بازار را بی ثبات تر می کند. در این شرایط رفتار غیرمنطقی سرمایه گذاران و قیمت دارایی­ها بر یکدیگر تأثیر خواهد گذاشت. رفتار غیرمنطقی سرمایه گذاران باعث تغییر در قیمت دارایی و تغییر قیمت نیز به نوبه خود اعتقادات و شناخت سرمایه گذاران را نحت تاثیر قرار می دهد به عبارت دیگر ، تعامل بین قیمت دارایی و شناخت سرمایه گذاران یک فرآیند بازخورد مدور است ، که حباب قیمت دارایی را در چین ایجاد می­کند، سازگاری دارد.

براساس نتایج یافته­های تحقیق با توجه به تأیید فرضیات تحقیق و اینکه اکثر سرمایه­گذاران، مشغولیت­های مختلفی دارند و بیشتر آنها کارشناسان مالی نیستند، زمان کافی برای یادگیری دقیق ارزیابی علمی روندها و نمودارها نداشته و به این علت، با توجه به نظرات و اطلاعات دیگران و یا به صورت کاملاً مبتنی بر اقبال، اقدام به سرمایه­گذاری می­کنند؛ حتی گاهی برخی سرمایه­گذاران که دانش و تجربه مالی دارند، نیز دچار تورش­های رفتاری می­شوند و درست تصمیم­گیری نمی­کنند. بنابراین سرمایه­گذاران پس از مواجهه با زیان به تدریج میل به سرمایه­گذاری در چرخه اقتصادی را از دست می­دهند و سرمایه به سوی مجاری غیر مولد با سود ظاهراً بیشتر سوق می­یابند که حداقل نکته منفی آن رکود اقتصادی است. در این راستا پیشنهاد می­شود شرایط و محدودیت­هایی جهت ورود به بازار سرمایه اعمال شود به طور مثال کلیه افراد ملزم به گذراندن دوره های آموزشی مخصوصی قبل از ورود به بورس اوراق بهادار شوند که پیشنهاد می­شود این دوره ها مختصر و مفید باشد و علاوه بر آشنایی با انواع تحلیل­های بنیادی و فنی، مباحث مالی رفتاری و تورش­های رفتاری سرمایه­گذاران نیز جهت افزایش سطح دانش و آگاهی افراد، ارائه شود. اشراف بر تورش­های رفتاری و شناخت روش های صحیح سرمایه­گذاری موجب میشود تا سرمایه­گذاران با آگاهی بیشتری فرایند تصمیم­گیری خود را بررسی نمایند و عملکرد بهتری داشته باشند. لازم به ذکر است که با شرایط اقتصادی کنونی، نیاز به شناخت روشهای صحیح و کابردی سرمایه‌گذاری، بیش از پیش احساس می­شود و مطالبی از این قبیل می­تواند به جامعه سرمایه­گذاران کمک کند تا با تصمیم­گیری و عملکرد درست بدون وارد آوردن آسیبی به اقتصاد کشور سود برده و به رشد و توسعه کشور نیز، کمک نماید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1- گروه حسابداری، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.    [e-mail]

2- گروه حسابداری، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران. نویسنده مسئول.  [e-mail]

3- گروه حسابداری، واحد مرند، دانشگاه آزاد اسلامی، مرند، ایران.    [e-mail]

4- استاد ممتاز گروه روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.    [e-mail]

 

[i] Chen

[ii] Potter

[iii] Jones

^[iv] Alexander

^[v] Hagen

[vi] Werner DeBondt

[vii] Slovic

[viii] Van

[ix] Gilboa & Schmeidler

[x] Bird & Yeung

[xi] Kariofyllas et al

[xii] Baker & Chui yi

[xiii] Robin et al

[xiv] Hayley 

[xv] Mayoral and Wilado

[xvi] Chen

مراجع

• اردکانی، سعید، بهلکه، آی ناز، میرزاد، نگار،توسلی، طاهره السادات (1394)، بررسی واکنش سرمایه‌گذاران نسبت به رویدادهای ناگهانی در بورس اوراق بهادار تهران، مدیریت بازرگانی ـ گرایش مالی، دانشگاه یزد، ایران، 1(17)،103-122.
• اعتباریان خوراسگانی، اکبر، قریشی شهرکی، سید احمد (1394). ارتباط بین خطاهای ادراکی در تصمیم گیری و شخصیت، فصلنامه دیریت فراگیر، 1(2)، 104-96.
• باباخانی محمدی، مرتضوی، سعید، مهارتی، یعقوب، تهرانی، رضا (1396). شناسایی عمده ترین سوگیری های سرمایه­گذاران در بازار سرمایه ایران با استفاده از روش فراتحلیل، فصلنامه علوممدیریت ایران، 12(46)، 61-90
• حسینی چگنی، الهام، حقگو، بهناز، رحمانی نژاد، لیلا (1393). بررسی تورش های رفتاری سرمایه­گذاران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبنای مدل معادلات ساختاری، فصلنامه راهبرد مدیریت مالی، 2(79)، 133-113.
• رستمی نوروزآباد، مجتبی؛ صداقت، پرستو؛ حبیبی، فاتح(1392). بررسی عوامل موثر بر رفتار سرمایه­گذاران در تمایل به سرمایهگذاری مجدد، فصلنامه چشم انداز مدیریت مالی، 10 (16)، 94-69
• سعیدی، علی، فرهانیان، سید محمدجواد (1390). مبانی اقتصادی و مالی رفتاری، تهران: شرکت اطلاع رسانی و خدمات بورس.
• سیف الهی، راضیه، کردلوئی، حمیدرضا (1394). بررسی مقایسهای عوامل رفتاری در سرمایهگذاری دارایی-های مالی، فصلنامه علمی- پژوهشی دانش سرمایه­گذاری، 4(15)، 52-33.
• غیورباغبانی، مرتضی، بهبودی، امید (1396). عوامل موثر بر بروز رفتار سرمایه­گذاران با رویکرد پدیدانگاری، فصلنامه مدیریت دارایی و تامین مالی، 5(3)، 57-76.
• کنجکاو منفرد، امیررضا، فتحی، سعید، رنجبران، بهرام (1395). نقش متغیرهای روانشناختی و آگاهی بر تمایل به سرمایه گذاری با تاکید بر نقش واسطه ای ریسک ادراک شده مشتریان خدمات سرمایه گذاری، فصلنامه دانش مالی تحلیل اوراق بهادار، 9(30)، 15-1
• مهرانی، ساسان، نونهال نهر، علی اکبر(1387). ارزیابی واکنش کمتر از حد مورد انتظار سرمایه­گذاران در بورس اوراق بهادار تهران، فصلنامه بررسیهای حسابداری و حسابرسی، 16(1)، 136-117.
• نصیری، فرزانه، عباس زاده، محمدرضا، ذوالفقارزاده آرانی، محمدحسین. بررسی تاثیر خوش بینی مدیران و عدم تقارن اطلاعاتی ناشی از آن بر روی ریسک سقوط سهام، فصلنامه حسابداری مالی، 9(34)، 35-70.
• نیکومرام، هاشم، رهنمای رودپشتی، فریدون، هیبتی، فرشاد، یزدانی، شهره(1391). تاثیر سوگیری شناختی سرمایه­گذاران بورس اوراق بهادار تهران بر ارزشیابی سهام، فصلنامه دانش مالی تحلیل اوراق بهادار، 5(1)، 65-81.
• Aduda, J., Odera, E. O., & Onwonga, M. (2012). The behaviour and financial performance of individual investors in the trading shares of companies listed at the Nairobi stock exchange, Kenya. Journal of Finance and Investment Analysis, 1(3), 33-60.
• Bakar, S., & Yi, A. N. C. (2016). The impact of psychological factors on investors’ decision making in malaysian stock market: a case of Klang Valley and Pahang. Procedia Economics and Finance, 35, 319-328.
• Brizek, M. G. (2014). Comparative analysis of individual investor portfolios based on behavioral finance and efficient market theories.
• De Bondt, T., De Belder, F., Vanhevel, F., Jacquemyn, Y., & Parizel, P. M. (2015). Prefrontal GABA concentration changes in women—influence of menstrual cycle phase, hormonal contraceptive use, and correlation with premenstrual symptoms. Brain research, 1597, 129-138.
• Ebert, S. (2015). On skewed risks in economic models and experiments. Journal of Economic Behavior & Organization, 112, 85-97.
• Hunjra, A. I., Qureshi, S. A., & Riaz, L. (2017). Psychological Factors and Investment Decision Making: A Confirmatory Factor Analysis. Journal of Contemporary Management Sciences, 2(1), 65-82.
• Kariofyllas, S., Philippas, D., & Siriopoulos, C. (2017). Cognitive biases in investors' behaviour under stress: Evidence from the London Stock Exchange. International Review of Financial Analysis, 54, 54-62.
• Kim, K. A., & Nofsinger, J. R. (2008). Behavioral finance in Asia. Pacific-Basin Finance Journal, 16(1-2), 1-7.
• Kumar, S., & Goyal, N. (2015). Behavioural biases in investment decision making–a systematic literature review. Qualitative Research in financial markets, 7(1), 88-108.
• Muir, K. W., Lim, A., Stinnett, S., Kuo, A., Tseng, H., & Walsh, M. M. (2014). Risk factors for exposure of glaucoma drainage devices: a retrospective observational study. BMJ open, 4(5), e004560.
• Ngoc, L. T. B. (2013). Behavior pattern of individual investors in stock market. International Journal of Business and Management, 9(1), 1.
• Pompian, M. M. (2011). Behavioral finance and wealth management: how to build investment strategies that account for investor biases (Vol. 667). John Wiley & Sons.
• Shah, S. Z. A., Ahmad, M., & Mahmood, F. (2018). Heuristic biases in investment decision-making and perceived market efficiency: A survey at the Pakistan stock exchange. Qualitative Research in Financial Markets, 10(1), 85-110.
• Yao, J., Ma, C., & He, W. P. (2014). Investor herding behaviour of Chinese stock market. International Review of Economics & Finance, 29, 12-29.

 

 

یادداشت‌ها