نقش اشارات عرفانی در مثنوی معنوی (براساس تمثیل‌های روایی دفتر 4، 5 و 6)

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 50، دی 1400، صفحه 8-39   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احسان انصاری¹؛ مهدی ماحوزی^{* 2}؛ سیده ماندانا هاشمی اصفهان³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

چکیده

مولانا در مثنوی بارها با اشارات عرفانی کوشیده ذهن مخاطبان خویش را به مسائل معرفتی روشن‌تر سازد و با ذکر تمثیل و داستان‌پردازی، سطح ادراکی یاران و همراهان مثنوی را بالاتر آورد. با ژرف‌نگری در تمثیل‌های روایی مثنوی می‌توان به اشارات پیدا و پنهان عرفانی رسید که انعکاس و بسط معنایی آنها در سطوح روایتی، سرانجام زمینه‌ساز وحدت‌آفرینی و یگانگی در مثنوی می‌شود. این نگرش و تأثیر وحدت‌آفرین به اشارات عرفانی از تیررس بسیاری از پژوهشگران و روایت‌شناسان دور مانده است. این پژوهش که با روش مطالعه کتابخانه‌ای و توصیفی به رشته تحریر درآمده است و می‌کوشد نقش اشارات عرفانی مولانا را در پردازش تمثیل‌های روایی با تکیه بر روایت‌های داستانی دفترهای چهارم، پنجم و ششم مثنوی معنوی، نشان دهد. در این جستار با ژرف‌نگری و بهره‌گیری از تمثیل‌های روایی مثنوی، ارتباط روساخت و ژرف‌ساخت تمثیل‌ها و همچنین شیوۀ پردازش مطالب عرفانی در چهار گونه (اشارتی، درونمایه‌ای، مثالی و داستان درونه‌ای) نمایان گردید. سرانجام، نقش اشارات عرفانی در دو سطح تمثیل روایی (روساخت و ژرف‌ساخت) با عنوان «سمبل»، «بیت راهنما» و نیز پیوند معنایی بین سطوح روایتی مورد بررسی قرار گرفت. آشنایی با شیوۀ پردازش مطالب عرفانی و بررسی پیوند معنایی در سطوح روایتی از نتایج پژوهشی مقالۀ حاضر است و می‌توان این پژوهش را گامی در جهت شناخت ساختار و محتوای تمثیل‌های روایی مثنوی دانست.

کلیدواژه‌ها

اشاراتِ عرفانی؛ تمثیل‌هایِ روایی؛ سمبل؛ سطوح روایتی؛ مثنویِ معنوی

مراجع

کتاب­ها

1. ابوالقاسمی، سیده مریم. (1392). شعر قلندری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
2. بامشکی، سمیرا. (1393). روایت شناسی داستانهای مثنوی، تهران: انتشارات هرمس، چ دوم.
3. پارسانسب، محمد. (1390). داستان‌های تمثیلی-رمزی فارسی، تهران: نشر چشمه.
4. تاجدینی، علی. (1394). فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا، تهران: انتشارات سروش، چ سوم.
5. توکلی، حمیدرضا. (1394). از اشارتهای دریا: بوطیقای روایت در مثنوی، تهران: انتشارات مروارید، چ سوم.
6. حائری، محمدحسن. (1379). راه گنج، تهران: انتشارات مدینه.
7. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1386). بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی، تهران: انتشارات علمی، چ دوازدهم.
8. زمان احمدی، محمدرضا. (1381). آس‍ت‍ان‌ جانان‌ (م‍ب‍ان‍ی‌ ع‍رفان‌ و ت‍ص‍وف‌)، اراک: ‌دانش‍گ‍اه‌ آزاد اس‍لام‍ی‌.
9. زمانی، کریم. (1396). میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی، تهران: نشر نی، چ پانزدهم.
10. زمانی، کریم. (1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر پنجم، تهران: انتشارات اطلاعات، چ بیست‌وپنجم.
11. زمانی، کریم. (1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر چهارم، تهران: انتشارات اطلاعات، چ بیست‌وهفتم.
12. زمانی، کریم. (1397). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر ششم، تهران: انتشارات اطلاعات، چ بیست‌وپنجم.
13. سجادی، سید ضیاءالدین. (1378). مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران: سمت، چ هفتم.
14. سلطان ولد، محمد بن محمد. (1389). ولدنامه: در بیان اسرار احدی حضرت مولانا، تصحیح جلال الدین همایی، تهران: هما، چاپ دوم.
15. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1386). صور خیال در شعر فارسی؛ تهران: مؤسسه انتشارات آگاه، چ یازدهم.
16. شمیسا، سیروس. (1385). بیان، تهران: نشر میترا، چ سوم.
17. شمیسا، سیروس. (1391). مولانا و چند داستان مثنوی، تهران: نشر قطره، چ دوم.
18. صفوی، سیدسلمان. (1388). ساختار معنایی مثنوی معنوی: دفتر اول، ترجمه مهوش السادات علوی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
19. فتوحی رودمعجنی، محمود. (1393). بلاغت تصویر، تهران: انتشارات سخن، چ سوم.
20. کاشفی، ملاحسین. (1395). سیر معنوی در لب‌لباب‌ مثنوی حضرت مولانا جلال‌الدین بلخی ‌رومی رحمه‌الله‌علیه‏، تصحیح و توضیح دین‌محمد درکزهی، سراوان‏: نشر سروچ‏.
21. مقدادی، بهرام. (1397). دانش‌نامه نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، تهران: نشر چشمه، چ دوم.
22. مهدی زاده، بهروز. (1390). قصه گوی بلخ: شکل شناسی قصه‌های مثنوی با بررسی عناصر روایت، شخصیت، توصیف و واقعیت داستانی، تهران: نشر مرکز.
23. مولانا، جلال الدین محمد بلخی. (1388). کلیات مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: انتشارات شقایق، چ دوم.
24. میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی (ذوالقدر). (1395). واژه‌نامه هنر داستان نویسی، تهران: کتاب مهناز، چ سوم.
25. هاشمی­اصفهانی، سیده ماندانا و مونا علاء‌الدینی. (1394). گلستان مثنوی: بررسی سیر تحول روایی داستانهای دفتر چهارم براساس مآخذ آن، جلد دوم، تهران: نشر طراوت.

 

مقاله­ها

26. بازرگان، محمدنوید. (1390). تحلیل بسامدی درون‌مایه‌ها در دفتر سوم مثنوی، پژوهشنامه ادب حماسی، دوره 7، شماره 11، (بهار و تابستان)، (صص 239-260).
27. ذوالفقاری، حسن. (1386). تمثیل و مثل در مثنوی، فصلنامه فرهنگ، (پاییز و زمستان)، شماره 63 و 64؛ (صص 369 - 325).
28. ضیا، محمدرضا، حسینی کازرونی، سیداحمد، حمیدی، سیدجعفر. (1399). جست‌وجوی تمثیل در نسخه خطی دیوان اشعار میرزا احمد متولی باشی، فصل‌نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی-واحد بوشهر، شماره 46 (4): 42-29.
29. نظری، ماه. (1393). نقش تمثیل در داستانهای مثنوی معنوی، فصلنامه فنون ادبی، (پاییز و زمستان)، سال ششم، شماره 2 (پیاپی 11)، (صص 146-133)