تمثیل شگردی تعلیمی در مثنوی معنوی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 50، دی 1400، صفحه 40-64   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فرزانه آباد¹؛ شبنم حاتم پور^{* 2}؛ فرزانه سرخی³؛ فریدون طهماسبی³

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.

²گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران (نویسنده مسؤول)

³گروه زبان و ادبیات فارسی ،واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر،ایران

چکیده

تمثیل به عنوان شگردی تعلیمی یکی از گونه­های پرکاربرد ادب فارسی است که شاعران عارف ایرانی در هدایت و راهنمایی انسان­ها به سوی اهداف والای انسانی از آن بهرۀ فراوان برده­اند. مولانا نیز از این روش به شکل هنرمندانه در مثنوی استفاده کرده است به طوری که تمثیل بخش اعظمی از مثنوی را به خود اختصاص داده است. بر همین اساس ساختار اصلی این مقاله با رویکرد تحلیل این موضوع با دو هدف عمده دنبال می­شود، اول آنکه گستردگی استفاده مولانا از شگرد تمثیل مشخص شود و دوم اینکه شیوه بیان این شگرد برای اقناع مخاطب توسط مولانا معین شود. برای دستیابی به این دو مقصود اشعار مولانا در شش دفتر مثنوی معنوی مورد بررسی قرار گرفته است. بر همین اساس مطالبی در مورد تمثیل و شاخصه­های آن و موضوع شیوه­های استفاده از این شگرد تعلیمی را در مثنوی مورد تحلیل و بررسی قرار داده­ایم. در این تحقیق که رویکردی توصیفی- تحلیلی دارد، ضمن تبین شیوه­های استفاده از شگرد تمثیل، سعی شده است که به این پرسش اساس پاسخ داده شود که آیا مولانا تا چه میزان از روش­های و شیوه­های تنبیه، تبشیر، انذار، تذکار، استدلال و مفاخره به عنوان آموزه­های تعلیمی در مثنوی بهره برده است؟ و تا چه اندازه در این روش­ها در اقناع مخاطب خود موفق بوده است؟

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ مولوی؛ مثنوی معنوی؛ تمثیل

مراجع

1. قرآن کریم.
2. بلخی رومی، مولانا جلال الدین محمد، (1363)، نیکلسون، رینولد. ا.، جلد چهارم کشف الابیات، تهران: امیر کبیر.
3. جعفری تبریزی، محمدتقی (1362)؛ تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی جلال­الدین محمد بلخی، ج سوم، چ دهم، تهران: اسلامی.
4. حسینی کازرونی، سید احمد، کمالی بانیانی، محمدرضا، (1394)، نگرشی به تمثیل در ادبیات تعلیمی، فصل­نامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد بوشهر، شماره پیاپی بیست و ششم، صص: 133-154.
5. خلیلی جهانتیغ، مریم، (1389)، مقایسه ساخت دو حکایت تمثیلی از مثنوی و الهی نامه، فصلنامه پژوهشهای ادبی سال 7 شماره 30، صص 31-48.
6. درگاهی، محمود، (1377)، آیات مثنوی، چ دوم، تهران: امیرکبیر.
7. زمانی، کریم، (1382)، میناگر عشق، چ اول، تهران: نشر نی.
8. شمیسا، سیروس، (1383)، بیان و معانی، چ هشتم، تهران: انتشارات فردوس.
9. شهیدی، سید جعفر، (1373)، شرح مثنوی شریف، تهران: علمی.
10. فروزانفر، بدیع الزمان، (1362)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، چ چهارم، تهران: امیر کبیر.
11. ---------------، (1373)؛ شرح مثنوی شریف، چ دهم، تهران: زوار.
12. قیس رازی، شمس، (1388)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی، تهران: نشر علمی.
13. مولوی، جلال الدین، (1387)، شرح جامع مثنوی معنوی، زمانی، کریم، دفتر اول تا ششم، تهران: انتشارات اطلاعات.
14. ناصری، فرشته، قاسمی، شهین، (1397)، بررسی و تطبیق جلوه­های تمثیل در حکایت عرفانی موسی و شبان مولانا، فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی-واحد بوشهر، شماره سی و پنجم، صص:110-134.
15. نظری، ماه، (1393)، نقش تمثیل در داستان­های مثنوی معنوی، دو فصل نامه فنون ادبی، سال ششم، شماره 2، صص:133-146.
16. وزین پور، نادر، (1368)، آفتاب معنوی، چ سوم، تهران: امیرکبیر.