تناسب هندسی در متون زرتشتی و شاهنامه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 18، شماره 66، فروردین 1401، صفحه 155-184   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.688165

نویسندگان

سیده صدیقه حسینی دشتیخوانی^{* 1}؛ روح‌الله هادی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (گرایش ادبیات حماسی)، دانشگاه تهران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

چکیده

آفرینش خداوند بر مبنای تناسباتی است که تنها برخی از آن‌ها برای انسان آشکار شده است. در میان تناسب‌هایی که در شکل و عمل کرد آفریده‌ها وجود دارد، تناسبات هندسی از لحاظ زیبایی بصری و استحکام ساختاری، اهمیت فراوان دارد. هدف از پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، بررسی شواهدی از تناسب هندسی در متون زرتشتی و شاهنامه و بررسی ابعاد یا اشکال هندسی که به صراحت در متن بیان شده و پاسخ دادن به این پرسش که تناسب هندسی ذکر شده در این متون از چه نوعی است و تا چه اندازه با مفهوم کنونی این تناسب‌ها همخوانی دارد. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که در متون زرتشتی و شاهنامه شواهدی از تناسب هندسی مربع و دایره در نخستین آفریده‌های اهورایی و در برخی سازه‌های بشری وجود داشته است. این‌گونه به نظر می‌رسد که این تناسب‌های اساطیری با مفهوم فعلی آنان نیز قابل توجیه است؛ زیرا هرگاه وجه روحانی یک پدیده غالب‌تر باشد، شکل هندسی آن به دایره نزدیک‌تر است. همچنین در جایی که سخن از عالم جسم به میان می‌آید، شواهدی از تناسب هندسی مربع یافت می‌شود.

کلیدواژه‌ها

تناسب هندسی؛ دایره؛ مربع؛ شاهنامه؛ متون زرتشتی

مراجع

کتابنامه

آسوده گندمانی، ندا و محمدجعفر پروین.1395. «بررسی دین زرتشتی در شاهنامه فردوسی». فصلنامه شعر و زبان معاصر. دوره1.ش1. صص

آموزگار، ژاله .1393.تاریخ اساطیری ایران. چ شانزدهم. تهران: سمت

اردلان، نادر و بختیار، لاله .1396. حس وحدت، نقش سنت در معماری ایرانی. مترجم ونداد جلیلی و احسان طایفه. چ 6. تهران: علم معمار

الیاده، میرچا .1399. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. چ 6. تهران: سروش

امید، مسعود .1382. «فلسفه ریاضی/ درآمدی بر فلسفه ریاضی از نگاه متفکران ایران معاصر». علامه. س1. ش4.صص72ـ1.

ایاز، حمید و احمد طحان.1395. «خرفستران در اندیشه ایرانیان براساس اوستا، متون پهلوی و شاهنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص52ـ11.

بلخاری قهی، حسن. 1392. «معماری مقدس، تجسم اصل تناظر میان عالم و آدمی». فصلنامه کیمیای هنر. ش8. صص25ـ17.

بمانیان، محمدرضا و همکاران .1389. کاربرد هندسه و تناسبات در معماری. تهران: هله/طحان.

بهار، مهرداد .1395. پژوهشی در اساطیر ایران .پاره نخست و پاره دویم. چ 11 تهران: آگه.

پورداود، ابراهیم.1387.یسنا. ج2و1. چ2. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ .1394. یشت ها. ج2و1. چ2.  تهران: اساطیر.

پیرنیا، حسن .1399. تاریخ ایران باستان. ج3-1 .چ6. تهران: نیک‌‌فرجام.

تفضلی، احمد .1393. تاریخ ادبیات پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ7. تهران: سخن.

تفضلی، احمد .1367. «آتشکده». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج1. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

حاج‌ملک، غزال.1397. «زرتشت در شاهنامه فردوسی». سومین همایش ملی زبان و ادبیات و بازشناسی مشاهیر و مفاخر. تربت حیدریه.

حافظ، شمس‌الدین محمد.1400. دیوان حافظ. به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر. چ61. تهران: صفی علیشاه

حسنی داعی‌الاسلام، سید محمد علی.1361. وندیداد، حصه سوم کتاب اوستا. چ2. تهران: دانش

حقیقت، عبدالرفیع .1355. «ناحیه تاریخی ورن(ورنه)». گوهر مهر. ش43. صص597ـ593.

حیدری، حسین و محدثه قاسم‌پور.1394. «ناسازگاری سیمای اهریمن و دیوان در شاهنامه با متون زردشتی». نشریه پژوهش‌های ادیانی. ش5. صص33ـ9.

خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطا محمود .1398. دیوان خواجوی کرمانی. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. چ2. تهران: نگاه.

داندیس، دونیس اِ.1398. مبادی سواد بصری. ترجمه مسعود سپهر. چ55. تهران: سروش.

رسائل اخوان الصفا و خلان الوفا.1412.ج1. بیروت: الدارالاسلامیه.

روایت پهلوی، متنی به زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی). 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زارعی، ابراهیم .1388. آشنایی با معماری جهان. چ9. تهران: فن‌آوران.

ستاری، رضا .1388. «بررسی شخصیت کاووس براساس برخی کردارهای او از دوران باستان تا شاهنامه». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5 .ش5. صص84ـ73.

سعدی، شیخ مصلح الدین عبدالله.1395. کلیات سعدی. به کوشش مظاهر مصفا. چ. تهران: روزنه

سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم.1399. دیوان سنایی غزنوی. به قلم استاد بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: نگاه.

صال‌مصلحیان، محمد .1384. فلسفه ریاضی (کلاسیک، مدرن، پست مدرن). تهران: واژگان خرد.

صارمی، حمیدرضا و میلاد ع نم‌نم .1393. «رمزگشایی از هندسه و تناسبات در معماری ایرانی». همایش ملی معماری، عمران و توسعه نوین شهری،تبریز.

عطار نیشابوری، فریدالدین.1397. دیوان عطار نیشابوری. به سعی و تصحیح مهدی مداینی،‌ مهران افشاری با همکاری و نظارت علیرضا امامی. چ2. تهران: چشمه.

فردوسی، ابوالقاسم .1375. شاهنامه (طبع انتقادی شاهنامه فردوسی). ج8ـ1. به کوشش جلال خالقی مطلق. زیر نظر احسان یارشاطر. آمریکا: نشر مزدا با همکاری بنیاد میراث ایران.

فرنبغ‌ دادگی.1395. بُندَهِش. گزارنده مهرداد بهار.چ5. تهران: توس.

گدار، آندره و همکاران.1371. آثار ایران. ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. چ2. مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.

لولر، رابرت .1368. هندسه مقدس؛ فلسفه و تمرین.ترجمه هایده معیری. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

معینی، سیّدمحمود و همکاران. 1394. «هندسه‌ها و تناسبات زرین در طبیعت و معماری(هندسه مقدس)». همایش ملی فرهنگ، گردشگری و هویت شهری.

مولانا، جلال‌الدین محمد. 1400. مثنوی معنوی. به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر. چ1. تهران: تاو.

مهرداد، جواد و محسن روشن.1398. «الگوهای هندسی معماری ایران و بررسی این الگوها از پیدایش اولین تمدن‌ها تا دوران معاصر». معماری‌شناسی، نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران. س2. ش13. صص63ـ53.

مهرکی، ایرج و آرش غفرانی.1393. «ازدواج مقدّس». پژوهشنامه ادب حماسی. س10. ش18. صص114-95.

میرفخرایی، مهشید .1397. دادستان دینی (پاره دوم، پرسش‌های 41 تا 92). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

نظامی گنجه‌ای، جمال‌الدین ابومحمد الیاس.1400. مخزن‌الاسرار. تصحیح وحواشی حسن وحید دستگردی. چ21. تهران: قطره.

واحددوست، مهوش .1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی .چ 2. تهران: سروش.

 

Eglish Sources

Boyce, Mary.1987. "Ātaškada" Encyclopedia Iranica. 3^rd Vol. Pp.9-10. available online at http://www.iranicaonline.org/articles/ataskada-new-persian-house-of-fire-mid