علل و مصادیق‌ تابوشکنی در داستان شیخ صنعان براساس نظریۀ یونگ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 18، شماره 66، فروردین 1401، صفحه 13-42   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.688357

نویسندگان

محمد آهی^{* 1}؛ الیاس قادری²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

«تابو» در لغت به معنی حرام و ممنوع است و در اصطلاح به اموری گفته می شود که آن امور دارای حد و مرز و قوانین خاصی هستند که نباید تحت هیچ شرایط شکسته شوند و در صورت شکسته شدن، فرد و اطرافیان دچار پی‌آمدهای منفی و زیانبار می‌شوند. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد  توصیفی ـ تحلیلی به بررسی مصادیق تابوشکنی در داستان شیخ صنعان از منظومۀ عرفانی منطق‌الطیر عطار می‌پردازد. برای تحلیل ، تابوها به دو دستة تابوهای اسلامی و تابوهای مسیحی تقسیم شده و هر یک از این تابوها از منظر خود آن دین، تحلیل گردیده است. این پژوهش در صدد پاسخ به این سؤال اساسی است که با توجه به شخصیت شیخ صنعان، چرا این تابوها شکسته ‌می‌شود؟ پاسخ به این سؤال از دیدگاه روان‌شناسی یونگ با توجه به دین اسلام و مسیحیّت بیان می‌شود. کارل گوستاو یونگ معتقد است ویژگی‌ها و عوامل ناسازگار و منفی حاصل عملکرد کهن‌الگوی سایه است. بر این اساس در این پژوهش سبب تابوشکنی قهرمانان داستان ـ شیخ صنعان و دختر ترسا ـ کنش کهن‌الگوی سایه دانسته شده ‌است.

کلیدواژه‌ها

تابوشکنی؛ شیخ صنعان؛ دختر ترسا؛ روان‌شناسی تحلیلی؛ کهن‌الگوی سایه

مراجع

قرآن کریم.

اشرف‌زاده، رضا. 1380. حکایت شیخ صنعان. تهران: اساطیر.

اقبالی، ابراهیم، قمری، حسین گیوی و سکینه مرادی. 1386. «تحلیل داستان سیاوش بر پایۀ نظریات یونگ». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. س5. ش8 . صص85ـ69.       

امامی، نصراله و بهمن رضایی. 1395. «ناقوس بوسیدن در قصیدۀ ترسائیۀ خاقانی». مجلۀ شعر پژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. س8. ش1. صص40ـ25.    

اوحدالدین کرمانی، حامدبن ابی الفخر. 1347. مناقب اوحدالدین حامد بن ابی الفخر کرمانی. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

بزرگ بیگدلی، سعید و احسان پورابریشم. 1390. «نقد وتحلیل حکایت شیخ صنعان براساس نظریۀ فرایند فردیت یونگ». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش23. صص38ـ9.     

بلخی، جلال الدین محمد. 1387. غزلیات شمس تبریز. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. چ3. تهران: سخن.

بی‌ناس، جان. 1373. تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی اصغر حکمت. تهران: علمی و فرهنگی.

پورنامداریان، تقی. 1376. «تفسیری دیگر از شیخ صنعان». نامه فرهنگستان. ش10. صص61ـ39. 

جام نامقی، احمد. 1368. انس الطائبین و صراط الله المبین. تصحیح علی فاضل. تهران: توس.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1383. دیوان حافظ شیرازی. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. قم: نگاران قلم.

حجازی، بهجت السادات. 1389. طبیبان جان: گرایش‌های روان‌شناختی و روان‌درمانی در اشعار عطار و مولانا. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

خسروی، اشرف، محمود براتی و سیّده مریم روضاتیان. 1392. «بررسی کهن‌الگوی سایه در شاهنامه». کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. س14. ش27. صص102ـ75. -

خیالی خطیبی، احمد. 1397. «انعکاس عناصر برجسته تابو و توتم در منطق‌الطیر عطار نیشابوری». شفای دل دوفصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی. س1. ش1. صص50ـ29. 

دلبری، حسن فریبا و مهری. 1396. «تحلیل تطبیقی حکایت شیخ صنعان بر پایۀ نظریۀ تک‌اسطورۀ کمپبل با توجه به کهن‌الگوهای یونگ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر دریا). س11. ش3. صص148ـ129.  

زرقانی، سیّد مهدی. 1385. «تأویلی دیگر از حکایت شیخ صنعان». مجلۀ تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. س39. ش3. صص84ـ63.

زینتی، علی. 1384. «فلسفه ازدواج در اسلام و مسیحیت»،. مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان). س9. ش27. صص197ـ227.

ستاری، جلال. 1385. عشق صوفیانه. تهران: مرکز.

سعدی، مصلح‌الدین. 1373. گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1380. زبور پارسی (نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار). تهران: آگاه.

شمیسا، سیروس. 1388. نقد ادبی. تهران: میترا.

صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه. 1413ق. من لا یحضره الفقیه. تصحیح علی اکبر غفاری. ج4. چ2. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

عطار، فریدالدین. 1383. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

عطار، فریدالدین، (1384). منطق‌الطیر. تصحیح سید صادق گوهرین. تهران: علمی و فرهنگی.

علایی، حسینعلی و ابراهیم رضایی‌ آدریانی. 1392. «حکمت تحریم گوشت خوک در قرآن، حدیث و علم». دو فصلنامه علمی ـ ترویجی قرآن و علم. س7. ش13. صص70ـ49. 

علی‌صغیر، محمدحسین. 1381. «قرآن و حدیث: تحریم خمر در قرآن»، مجلۀ مشکوة. ترجمۀ مریم قبادی. س20. ش75و74. صص28ـ8.      

عمانی، مهدی، هانیه رضی‌نژاد و فریبا محمودزاده. 1395. «شرب خمر از دیدگاه فقه و حقوق ایران». کنگره بین المللی علوم اسلامی. علوم انسانی. تهران: 29تا30 آذر 1395.

فدائی، فربد. 1381. یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. تهران: دانژه.

فروید، زیگموند. 1349. توتم و تابو. ترجمۀ محمدعلی خنجی. تهران: کتابخانه طهوری.

فریزر، جیمزجرج. 1392. شاخۀ زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

فوردهام، فریدا. 1388. مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمۀ مسعود میربهاء. تهران: جامی.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی. 1394. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح جلال الدین همایی. تهران: سخن.

مدرسی، فاطمه و پیمان ریحانی‌نیا. 1391. «بررسی کهن‌الگوی سایه در اشعار مهدی اخوان ثالث». ادبیات پارسی معاصر. س2. ش1. صص138ـ113.

معین، محمد. 1384. فرهنگ فارسی معین. تهران: میکائیل.

مقدّم، محمد. 1385. جستار درباره مهر و ناهید. تهران: هیرمند.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. چ2. تهران: آگه.

مورنو، آنتونیو. 1392. یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمۀ داریوش مهرجویی. تهران:.

ولائی، عیسی. 1380. ارتداد در اسلام. تهران: نی.

هاشمیان، لیلا و رحمانی، مریم. 1396. «عناصر دگردیسی در داستان شیخ صنعان»، مجلۀ مطالعات ایرانی. س16. ش32. صص212ـ201. 

هجویری، علی بن عثمان. 1382. کشف المحجوب. تصحیح والنتین ژوکوفسکی. چ9. تهران: طهوری.

الیاده، میرچاه. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش.

یاوری، حورا. 1387. روانکاوی و ادبیات: دو متن، دو انسان، دو جهان. تهران: سخن.

یعقوبی جنبه‌سرائی، پارسا. 1386. «آشنایی با تابوشکنی ادبی و سیر آن در ادبیات کلاسیک فارسی». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س58. ش4. صص116ـ99.

یونگ، کارل گوستاو. 1368. چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ـــــــــــــــــــ . 1385. ضمیر پنهان (نفس نامکشوف). ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور. چ5. تهران: کاروان.

ـــــــــــــــــــ . 1393. انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران: جامی.