نقش زبان و ادبیات عربی در انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی به اندلس

فصلنامه علمی مطالعات میان فرهنگی

مقاله 1، دوره 16، شماره 46، خرداد 1400، صفحه 9-28   

نوع مقاله: علمی_ پژوهشی

نویسندگان

عنایت الله فاتحی‌نژاد^{* 1}؛ محمد حسین اشرف²

¹دانشیار زبان و ادبیات عرب ، واحد تهران مرکزی ، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران

²دانش‌آموخته دکتری رشته زبان وادبیات عربی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.

چکیده

موضوع این پژوهش، بیان میزان نقش‌آفرینی زبان و ادبیات عربی در انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی به اسپانیای امروزی (اندلس اسلامی) است. این نقش‌آفرینی از سال 92ق یعنی ابتدای حضور مسلمانان در این سرزمین، آغاز شد و نزدیک به 8 سده به طول انجامید. آنچه به عنوان میراث فرهنگ و تمدن اسلامی در طی این مدت، به اندلس انتقال یافت در قالب آثار مکتوب و روایات شفاهی است که غالباً به زبان عربی منتقل شده و بهره‌گیری از آن، نیازمند آشنایی ساکنان اندلس، با این زبان است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به این پرسش پاسخ داده شده که زبان عربی به عنوان پل ارتباطی میان فرهنگ و تمدن اسلامی در شرق و اسپانیای مسیحی در غرب چه نقشی داشته است؟ بر اساس یافته‌های این پژوهش، فرهنگ و تمدن اسلامی در طی 8 قرن به ویژه در سده‌های نخست اسلامی، در اندلس گسترش یافت که تقریباً تمامی محتوای آن به زبان عربی و تنها با این زبان، قابل انتقال بود. در نتیجه، زبان عربی برای انتقال آموزه‌های دینی و همچنین ارتباط ساکنان اندلس با حاکمیت، هم برای مردم اندلس و هم برای حاکمان اهمیت یافت. به دنبال آن، اقداماتی برای این رفع نیازهای موجود انجام شد که تأسیس مدارس، کتابخانه‌ها و انتقال منابع علمی و عالِمان از شرق به اندلس، در این موضوع، نقش‌آفرین بودند.    

کلیدواژه‌ها

اندلس؛ انتقال فرهنگ؛ ارتباط میان‌‌فرهنگی؛ شرق و غرب؛ اسلام و مسیحیت؛ زبان و ادبیات عربی

مراجع

آذرنوش، آذرتاش (1373ش)، «ابوالفرج اصفهانی»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

آیت‌الله‌زاده شیرازی، سید مرتضی (1354ش)، تأثیر تفکر اسلامی در اسپانیا یا اندلس، مجله معارف اسلامی، شماره 23.

ابن‌أبار (1410ق/1989م)، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، دارالکتاب المصری، بیروت، دارالکتاب اللبنانی.

همو (1963م)،  الحُلَّة السَّیراء، به کوشش حسین مونس، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة و النشر، چاپ اول.

ابن‌بسام، علی (2000م)، الذخیرة فی محاسن أهل الجزیرة، به کوشش احسان عباس، بیروت.

ابن‌بشکوال (بی‌تا)، الصلة، نسخه الکترونیکی، www.al-mostafa.com

ابن‌حیان قرطبی (1415ق/1994م)، المقتبس من أنباء أهل الأندلس، به کوشش علی محمود مکی، قاهره.

ابن‌خطیب، لسان‌الدین (1421ق/2001م)، الإحاطة فی أخبار الغرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، مکتبة الخانجی.

همو (1956م)، اعمال الأعلام فی من بویع قبل الإحتلام من ملوک الإسلام، به کوشش لیوی پرووانسال، بیروت.

ابن خلدون، عبدالرحمن (1431ق/2000م)، تاریخ، به کوشش خلیل شحادة و سهیل زکار، بیروت.

همو (1431ق/2001م)، مقدمه، به کوشش خلیل شحادة و سهیل زکار، بیروت.

ابن‌خیر، محمد (1419ق/1998م)، فهرسة، به کوشش محمد فؤاد منصور، بیروت.

ابن‌عذاری، احمد (1983م)،  البیان المغرب فی اخبار الأندلس و المغرب، به کوشش ج. س. کولان و لوی پرووانسال، بیروت.

ابن‌فرضی (1408ق)، عبدالله بن محمد، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالأندلس، به کوشش عزت العطار الحسینی، قاهره، 1408ق/1988م.

ابن‌قوطیه، ابوبکر بن محمد (بی‌تا)، تاریخ فتح اندلس، ترجمه حمیدرضا شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی. 

احسان عباس (1997م)، تاریخ الأدب الأندلسی عصر الطوائف و المرابطین، بیروت.

امین، احمد (2013م)، ظهر الإسلام، قاهره.

بشری، سعد عبدالله (1417ق/ 1997م)، الحیاة العلمیة فی عصر الخلافة فی الأندلس، مکّه، معهد البحوث العلمیة و إحیاء التراث الإسلامی.

بعیون، سهی (1429ق/2008م)، إسهام العلماء المسلمین فی العلوم فی الأندلس، بیروت.

پاکتچی، احمد (1383ش)، «بقی بن مَخلَد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

همو (1380ش)، اندلس: «علوم نقلی در اندلس»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران، انتشارات دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

پرووانسال، لوی (بی‌تا)، حضارة العرب فی الأندلس، ترجمه ی ذوقان قرقوط، بیروت، دار مکتبة الحیاة.

حجی، عبدالرحمن علی (1402ق/1981م)، التاریخ الأندلسی من الفتح الإسلامی حتی سقوط غرناطة، دمشق.

حمیدی، محمد بن فتوح (1966م)، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة  الأندلس، قاهره.

ذنون طه، عبدالواحد (2005م)، الرحلات المتبادلة بین المغرب الإسلامی و المشرق، بیروت.

همو، (1391ش)،  کندوکاوی در تاریخ و تمدن اندلس، ترجمه ی حجت رسولی، تهران.

ذهبی، محمد (1406ق/1986م)، سیر أعلام النبلاء، به کوشش شعیب أرنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرسالة.

زیدان، جرجی (بی‌تا)، تاریخ تمدن اسلامی، بیروت، دارمکتبة الحیاة.

سامرائی، خلیل ابراهیم و دیگران (عبدالواحد ذنون طه، ناطق صالح مطلوب) (بی‌تا)، تاریخ العرب و حضارتهم فی الأندلس، الکتاب الجدید.

سیوطی، عبدالرحمان (1426ق/ 2005م)، بغیة الوعاة، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، مکتبة الخانجی.

شکعه، مصطفی (2005م)، الأدب الأندلسی موضوعاته و فنونه، بیروت، دارالعلم للملایین.

شلبی، احمد (1361ش)، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمدحسین ساکت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شهیدی پاک، محمدرضا (1431ق/ 1389ش)، تاریخ تحلیلی اندلس، قم.

صاعد اندلسی، صاعد بن احمد (1912م)، طبقات الأمم، به کوشش لویس شیخو، بیروت.

ضبی، احمد بن یحیی (1884م)، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الأندلس، مجریط.

عظیمایی، عبدالله (1374ش)، شکوفایی کتاب در قرطبه اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (1350ش)، کتابخانه‌های اسپانیا، مکتب اسلام، ش 9، سال 12.

عنان، محمد عبدالله (1380ش)، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه ی عبدالمحمد آیتی، تهران.

غنیمه، عبدالرحیم (1364ش)، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران، انتشارات یزدان.

فاتحی نژاد، عنایت‌الله (1377ش)، «ابن‌مالک»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.  

قربانی، زین‌العابدین (1380ش)، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران.

مراکشی، عبدالواحد بن علی (1300ق)، تاریخ الأندلس المسمی بالمعجب فی تلخیص أخبار المغرب، قاهره، مطبعة السعادة.

مقری، احمد بن محمد (1388ق/1968م)، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت.

نخستین، مهدی (1367ش)، تاریخ سرچشمه‌های اسلامی آموزش‌وپرورش در غرب، ترجمه عبدالله زهیری، مشهد، آستان قدس رضوی.

نعنعی، عبدالمجید (1380ش)، دولت امویان در اندلس، ترجمه ی محمد سپهری، قم.

نیکلسون، رینولد، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه ی کیوان دخت کیوانی، تهران، 1380ش.

وراکلی، حسن (1994م)، یاقوتة الأندلس، بیروت، دارالغرب الإسلامی.

یاقوت حموی (1408ق/1988م)، معجم الأدباء، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.