فرهنگ و تمدّن در اشعار صائب تبریزی

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 15، شماره 40 - شماره پیاپی 2، شهریور 1397، صفحه 135-158   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فریده نادری زنوز¹؛ کامران پاشائی فخری^{* 2}

¹کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

چکیده
فرهنگ و تمدّن در اشعار شاعران که یکی از درون مایه‌های ادبی است، از دیرباز نه تنها در ادب فارسی، بلکه در ادبیّات اکثر ملل، بازتابی گسترده داشته و به عنوان منبع و مرجعی مستند برای محقّقان و پژوهشگران تاریخ و فرهنگ و تمدّن هر ملّتی به شمار می‌رود. در این میان صائب تبریزی شاعری است که قابلیّت بررسی و پژوهشی جامع از هر نظر به ویژه جامعه‌ شناسی و مردم شناسی، در حیطه شناخت فرهنگ دوره و به تبع آن فرهنگ و تمدّن مردم ایران در روزگار صفویّه را دارد. بازتاب فرهنگ قرآنی در دیوان صائب جایگاه ویژه‌ای دارد و تأثّر شاعر از آیات قرآنی، تأثّری آگاهانه، همراه با برداشتی عمیق است. امّا اشعار وی از باورهای عامیانه به لحاظ ویژگی واقع‌گرایی سبک صائب و به تبع آن، سبک دوره، خالی نیست. باورهای عامیانه‌ای نظیر؛ وارد شدن زنبور در خانه کسی (نشان از آمدن مهمان)، نحسی عدد سیزده، شکستن آینه، پرش چشم (اختلاج)، شومی جغد، نعل در آتش افکندن و طلسم، اعتقاد به فال و... . صائب به ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی پایبند بوده است. آنچه از اشعار وی برمی‌آید، این است که او شاعری صلح‌طلب، قانع، اهل مدارا، به دور از ضعیف‌کشی و تکبّر و غرور است و حفظ آبرو را لازم می‌شمارد و شاه زمان را از شراب‌خواری به سوی توبه می‌خواند.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: صائب تبریزی؛ تمدّن؛ فرهنگ؛ اجتماع؛ باورها؛ طلسم؛ فرهنگ عامیانه

مراجع

فهرست منابع و مأخذ

• قرآن مجید
• آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ، (1337)، آتشکده آذر، انتشارات علمی، چاپ سوم، تهران.
• آریان پور، امیرحسین، (1352)، زمینة جامعه شناسی، انتشارات دهخدا، چاپ ششم، تهران.
• انوری، حسن، (1383)، فرهنگ روز سخن، سخن، تهران.
• بیهقی، حسینعلی، (1367)، پژوهش و بررسی فرهنگ عامّة ایران، چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
• جان محمّدی، فاطمه، (1394)، تاریخ فرهنگ و تمدّن اسلامی، دفتر نشر معارف، چاپ بیست و ششم، تهران.
• دریا گشت، محمّدرسول، (1355)، صائب و سبک هندی در گسترة تحقیقات ادبی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اوّل، تهران.
• دستغیب، عبدالعلی، (1341)، صائب افسونگر و طرز سخن او، مجلّة پیام نوین، جلد5 شمارة 1، تهران.
• دهخدا، علی اکبر، (1361)، امثال و حکم، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم، تهران.
• رادمنش، عطاء‌الله، (1370)، سبک‌های تاریخی و نظریّه‌های نژادی‌، انتشارات کویر‌، تهران.
• راشدی، سیّدحسام‌الدّین، (1346)، تذکره شعرای کشمیر، کراچی.
• شاملو هروی، ولی‌قلی‌بیگ، (1374)، قصص‌الخاقانی، تصحیح سادات ناصری، حسن، تهران.
• صائب، محمّدعلی، (1383)، دیوان صائب تبریزی، به کوشش قهرمان، محمّد، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، تهران.
• فلور، ویلیام، (1365)، برافتادن صفویّان و برآمدن افغانان، ترجمة سری، ابوالقاسم، گوس، تهران.
• قهرمان، محمّد‌، (1371)مجموعة رنگین گل، گزیده اشعار صائب تبریزی، انتشارات سخن، چاپ اوّل، تهران.
• ________ ، (1376)، برگزیده اشعار صائب، انتشارات سمت، چاپ اوّل، تهران.
• گلچین معانی، احمد، (1364)، فرهنگ اشعار صائب، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اوّل، تهران.
• لوکاس، هنری، (1373)، تاریخ تمدّن، ترجمة آذرنگ، عبدالحسین، انتشارات کیهان، تهران.
• محمّدزاده صدیق، حسین، (1392)، شرح اشعار ترکی صائب تبریزی، انتشارات یاران، چاپ دوم، تبریز.
• مدرس تبریزی، محمّدعلی، (1369)، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، خیّام، تهران.
• نصر‌آبادی، محمّدطاهر، (1091 ق)، تذکرة نصر‌آبادی‌، به کوشش احمد مدقّق‌یزدی، (1379)‌، ‏انتشارات دانشگاه یزد، یزد.‏
• واحدی، غلامرضا، (1364)، دیدگاه صائب تبریزی در پرتو عرفان‌، آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، تهران.
• ویل‌دورانت، جیمز، (1372)، تاریخ تمدّن، ترجمة احمد آرام و سایرین، نشر آموزش انقلاب اسلامی، ج اوّل، چاپ چهارم، تهران.
• هانینگتون، ساموئل، (1374)، نظریّه برخورد تمدّن‌ها، ترجمة امیری، مجتبی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران.