معرّفی نسخۀ خطّی معارج‌الخیال

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 15، شماره 40 - شماره پیاپی 2، شهریور 1397، صفحه 159-182   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم خزائیلی¹؛ عطا محمد رادمنش^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

²گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.

چکیده

چکیده
نسخۀ خطّی معارج‌الخیال، تذکره‎ای منحصر به فرد است، مربوط به روزگار صفویّه. گنجینه‎ای ارزشمند از سخنان پربار و لطیف شعرایی که عواطف و اعتقادات درونی خود را با بیانی بدیع و زیبا به رشتۀ تحریر درآورده‎اند. قالب اشعار این جُنگِ دست‎نویس، رباعی است که البتّه تعداد اندکی از آن وزن رباعی نداشته و جزء قالب رباعی به حساب نمی‎آیند. جامعِ این جنگ نفیس، میرزا محمّدصالح رضوی از رجال دوران صفوی و نوۀ شاه عبّاس اوّل است. وی در این مجموعه، رباعیّات 367 شاعر معاصر و قبل از خود را گردآوری کرده و کلّ رباعیّات را به ترتیب حروف تهجّی بر اساس تخلّص شعرا نگاشته است. مضامین گوناگونی در این نسخه مشهود است که اکثر آن‌ها مضامین قرآنی است و نشان می‎دهد شاعران برای نمایان کردن مفاهیم مذهبی و اخلاقی مورد نظر خود از قرآن بهره‎ها گرفته‎اند. این اثر شامل موضوعاتی است از قبیل: پروردگار و الطاف بی‎کرانش نسبت به بندگان و نیز سفارش به دوری انسان از دنیاپرستی، طمع، غرور، هوای نفس، گذر عمر، توجّه به مرگ، ستایش بی‎چون و چرای حق‎تعالی و... . در این نسخۀ خطّی گاهی نیز الفاظ و ترکیبات قرآنی در پایان رباعی و یا در لابه لای مصراع‎ها برای تأکید، تفهیم و یا تکمیل آن مضمون، عیناً استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: معارج‌الخیال؛ میرزا محمّدصالح رضوی؛ مضامین؛ رباعیّات؛ آیات قرآن

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

1-  قرآن کریم، ترجمۀ محمّدمهدی فولادوند.

2-  اصفهانی، کمال‎الدّین اسماعیل، (1376)، دیوان ، به کوشش سیّداحمد بهشتی شیرازی، روزنه، چاپ اوّل.

3- اعتماد السّلطنه، محمّدحسن، (1362)، مطلع‌الشّمس، به اهتمام تیمور برهان لیمودهی، فرهنگ ‌سرا.

4- آق‌ملک (امیر شاهی) سبزورای، امیر، (1348)، دیوان، تصحیح سعید حمیدیان، تهران، ابن‌سینا.

5- ترکمان، اسکندربیگ، (1382)، تاریخ عالم آرای عبّاسی، زیر نظر ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.

6- خیّام، عمر، (1354)، رباعیّات خیّام، تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر.

7- خیّام‌پور، عبدالرّسول، (1340)، فرهنگ سخنوران، جلد 2، تبریز.

8- درایتی، مصطفی، (1389)، فهرست‌وارۀ دست‌نوشته‎های ایران (دنا)، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

9- ________ ، (1390)، فهرستگان نسخه‎های خطّی ایران (فنخا)، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

10- دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغت‌نامه، 16 جلد، تهران، دانشگاه تهران.

11- رضوی، میرزا محمّدصالح، (11 هـ.ق)، نسخۀ خطّی معارج‎الخیال، به شمارۀ 10673، قم، کتابخانۀ آیت‎الله مرعشی نجفی.

12- ــــــــــــــــــــــــ ، (11 هـ.ق)، نسخۀ خطّی جواهر‎الخیال، به شمارۀ 10673، قم، کتابخانۀ آیت‎الله مرعشی نجفی.

13- ـــــــــــــــــــــــــ ، (11 هـ.ق)، نسخۀ خطّی لطایف‎الخیال، به شمارۀ 8217، تهران، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.

14- شاملو، ولی‌قلی‌ بن ‌داودقلی، (1371)، قصص‌الخاقانی، تصحیح حسن سادات ناصری، جلد 1، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

15- الطهرانی، العلّامه الشّیخ آقا بزرگ، (1975)، الذَّریعَهُ اِلی تَصانیفِ الشّیعَه، جلد8، بیروت، دارالاضواء.

16- فاضل بسطامی، نوروزعلی بن محمّدباقر، (1391)، فردوس‌التواریخ (تاریخ ارض اقدس رضوی)، تحقیق علیرضا اکرمی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

17- فروزانفر، بدیع‎الزّمان، (1387)، مولانا جلال‎الدّین محمّد (مولوی)، تهران، معین، چاپ سوم.

18- فلسفی، نصرالله، (1364)، زندگانی شاه عبّاس اوّل، جلد 2، علمی.

19- گلچین معانی، احمد، (1368)، تذکرۀ پیمانه، مشهد، کتابخانۀ سنایی.

20- مدرّس تبریزی، محمّدعلی، (1326)، رَیحانَهُ‌الاَدَب فِی تَراجِمِ المَعروفینَ بِالکُنیَهِ اَوِ اللَّقَب یا کنی وَ اَلقاب، 9 جلد، تهران، خیّام.

21- مَرَقی کاشانی، افضل‌الدّین، (1363)، رباعیّات بابا افضل کاشانی، به تصحیح سعید نفیسی، تهران، فارابی، چاپ دوم.

22- مصاحب، غلامحسین، (1381)، دایره‌المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم.

23- معین، محمّد، (1381)، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ نوزدهم.

24- منصور، جهانگیر، (1384)، رباعیّات ابوسعید ابوالخیر، خیّام و باباطاهر، نشر ناهید، چاپ سوم.

25- مولانا، جلال‎الدّین‎محمّد، (1366)، دیوان شمس، به کوشش بدیع الزّمان فروزانفر، تهران، نشر سپهر، چاپ یازدهم.

26- واله داغستانی، علی‌قلی، (1384)، تذکرۀ ریاض‌الشّعراء، تصحیح و تحقیق محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر.

27- هدایت، رضاقلی خان، (1382)، مجمع‌الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفّا، تهران، امیرکبیر.

28- همایی، جلالالدّین، (1373)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، هما.

29- یاحقّی، محمّدجعفر، محمّدمهدی ناصح، (1392)، راهنمای نگارش و ویرایش، مشهد، آستان قدس رضوی.